انجمن علمی فلسفه علم شریف

Forwarded from Philosophy Cafe ♨️ (علی سلطان زاده)

🗯 عموماً وقتی حرف از تاریخ علم مدرن زده میشه، ذهن‌ها به سمت کپلر و گالیله و نیوتن میره (اروپای قرن هفدهم). درست هم هست، اروپای قرن هفدهم یکی از مهمترین مقاطع تاریخ علم مدرنه. علم مدرن پدیده‌ای اروپایی بود، اما پدیده‌ای اروپایی باقی نموند؛ وارد بسیاری از کشورهای دیگه شد. از قرن نوزدهم میلادی علم مدرن به طور جدی وارد ایران شد (دورۀ قاجار). یکی از مهم‌ترین دیدگاه‌هایی که به عنوان یکی از پایه‌های علم مدرن محسوب میشه، نجوم مدرن یا نجوم کوپرنیکیه. توی این دیدگاه، این خورشید نیست که به دور زمین می‌گرده، بلکه زمین به دور خورشید می‌گرده. سؤالی که این‌جا به وجود میاد اینه: واکنش نخبگان و علمای دینی دورۀ قاجار به نجوم مدرن چی بود؟ این سؤال می‌تونه به بخشی از درک ما نسبت به موضوع «علم و دین» کمک کنه.

🗯 امیرمحمد گمینی (استاد تاریخ علم، عضو هیئت علمی دانشگاه تهران) مقاله‌ای داره به اسم «علمای امامیه و نجوم جدید در ایران عصر قاجار» که به همین سؤال می‌پردازه. به خاطر کلیشۀ رایجی که بین خیلی از افراد وجود داره مبنی بر این‌که کلیسا دستاوردهای تجربی گالیله رو به خاطر ضدیت با متن مقدس محکوم و به همین خاطر هم گالیله رو محاکمه کرد، ممکنه این تصور برامون ایجاد شده باشه که علمای امامیۀ عصر قاجار هم بر اساس آموزه‌های دینی عصر خودشون، با نجوم مدرن مخالفت کردن. نکتۀ جالب اینه که گمینی می‌نویسه تا به امروز حتی یک فتوا یا حکم فقهی علیه آموزش، تبلیغ و تدریس نجوم مدرن از طرف علمای طراز اول درس‌خونده در کربلا و نجف (در دورۀ قاجار) پیدا نشده. چرا علمای قاجار آموزش نجوم مدرن رو به عنوان الحاد یا علت بی‌دینی معرفی نکردن؟

🗯 گمینی به خوبی به این نکته اشاره می‌کنه که علمای دینی در مورد چنین مسائلی تعارفی ندارن. اگه اون‌ها به چنین نتیجه‌ای می‌رسیدن که نجوم مدرن، ایمان دینی ایرانی‌ها را ضعیف می‌کنه، به صراحت توی رسائل خودشون به این نکته اشاره می‌کردن؛ ولی هیچ اشاره‌ای به این موضوع وجود نداره. آیا این به این معنی نیست که علمای امامیه اصلاً هیچ ضدیتی رو بین نجوم مدرن و دین نمی‌دیدن؟ حتی گمینی می‌نویسه علمای امامیه هیچ فتوایی علیه هیچ نظریۀ علمی غربی (نه فقط نجوم مدرن، بلکه نظریۀ داروین و ...) صادر نکردن.
این‌جا ممکنه این اشکال مطرح بشه: «علمای دینی اصلاً نجوم مدرن بلد نبودن. به همین دلیل عمق خطر رو درک نکرده بودن. اگه می‌دونستن نجوم مدرن چیه، حتماً علیه‌ش فتوا می‌دادن. مثل همون کاری که کلیسا با گالیله کرد».
به نظرم این اشکال وارد نیست.

🗯 ما نمی‌تونیم بگیم علمای دورۀ قاجار اصلاً با نجوم مدرن آشنایی نداشتن. ملا مهدی نراقی و محمدحسین شهرستانی (دو تا از علمای امامیۀ دورۀ قاجار) با دلایل مبتنی بر نجوم بطلمیوسی و طبیعیات ارسطویی با نجوم مدرن مخالفت کردن. نکتۀ جالب اینه که این دو نفر بر اساس آموزه‌های دینی مخالف نجوم مدرن نبودن. یعنی حرفشون این نبود که «چون نجوم مدرن با آیات و روایات ناسازگار است، پس غلط است»، حرفشون این بود که «چون نجوم مدرن با مشاهدات تجربی و دلایل عقلی ناسازگار است، پس غلط است». آیا این‌ها عجیب نیست؟
آیا این‌ها به این معنی نیست که علمای امامیه (یعنی اکثریت علمای دینی دورۀ قاجار)، نه نجوم قدیم (بطلمیوسی) رو منطبق با آیات و روایات می‌دونستن؛ و نه نجوم جدید (کوپرنیکی) رو متضاد با آیات و روایات؟ گمینی پاسخ مثبت میده. به همین دلیل هم بود که علمای قاجار انگیزه‌ای برای مخالفت با نجوم مدرن نداشتن.

📢 من فکر می‌کنم از بین حرف‌های علمای دورۀ قاجار میشه نکات خوبی رو در رابطه با موضوع «علم و دین» استخراج کرد. محمدحسین شهرستانی با این‌که مخالف نجوم مدرن بوده، ولی نمی‌پذیره که هیچ آیه یا روایتی در تأیید نجوم قدیم وجود داره؛ بعد از این‌که توضیح میده که ما نمی‌تونیم «فلک» و «سماء» رو توی قرآن و روایات به همون معنی نجوم قدیم در نظر بگیریم، می‌نویسه: "دانستی که وضع شرع مطهر بر بیان این امور نیست و در آن بر وفق لسان و معتقد مخاطبین جریان نموده، و در طی آیات و اخبار اشاره به واقع هست، ولی چون مقصودبالذات نبوده و از افهام مخاطبین دور بوده، تصریح ننموده، و اصل مقصد ایشان ارشاد به علوم دین است".
خلاصۀ حرف شهرستانی اینه که دین قرار نیست به ما بگه آیا سیارات منظومۀ شمسی حرکت می‌کنن یا فلکشون حرکت می‌کنه؛ یا پستانداران و دوزیست‌ها و انگشت خرس چگونه به وجود اومدن؛ یا جهان مطابق با کدوم مدل کیهان‌شناختی پا به هستی گذاشت: "وضع شرع مطهر بر بیان این امور نیست".

✅ نقد و نظر: @Ali_soltanzadeh

@philosophycafe

3.59K viewsBeh zad, 15:44