جنگ کره، نبردی میان کرۀ جنوبی با حمایت سازمان ملل متحد به‌رهبری آمریکا و کرۀ شمالی با پشتیبانی چین و شوروی بود که از ۲۵ ژوئن ۱۹۵۰ تا ۲۷ ژوئیه ۱۹۵۳ جریان داشت. این جنگ پیامد تقسیم کره پس از جنگ جهانی دوم بود، زمانی که جنوب تحت کنترل آمریکا و شمال تحت سلطۀ شوروی قرار گرفت و دو حکومت رقیب شکل گرفتند. آغاز جنگ با عبور نیروهای کمونیستی کرۀ شمالی از مدار ۳۸ درجه صورت گرفت و در ابتدا بیشتر مناطق جنوبی را اشغال کردند. اما با مداخلۀ نیروهای سازمان ملل و عملیات موفق در اینچئون، ورق جنگ برگشت و نیروهای متحدین حتی پیونگ‌یانگ را نیز تصرف کردند. با ورود گستردۀ نیروهای چینی، تعادل تغییر کرد و جنگ به بن‌بست کشید. در نهایت با امضای پیمان ترک مخاصمه، مرزها به مدار ۳۸ درجه بازگشت، اما هیچ معاهدۀ صلحی میان دو کره امضا نشد و وضعیت تنش‌زا همچنان باقی مانده است.

فقط ۶۰۰۰ سال پیش، صحرا هیچ شباهتی به بیابان خشک امروزی نداشت. به‌جای تپه‌های شنی بی‌پایان، این منطقه سرسبز و پرآب بود؛ پوشیده از چمنزارها، دریاچه‌ها و رودخانه‌ها؛ دوره‌ای که با عنوان صحرای سبز یا دوران مرطوب آفریقا (African Humid Period) شناخته می‌شود. این محیط حاصل‌خیز، میزبان حیواناتی همانند اسب‌آبی، کروکودیل و فیل بود و بعلاوه، انسان‌ها نیز در آن به شکار، ماهی‌گیری و حتی کشاورزی می‌پرداختند. نقاشی‌های سنگی به‌جامانده از این دوره، صحنه‌هایی از شنا کردن انسان‌ها و چرای دام‌ها را به تصویر می‌کشند. این دگرگونی به‌دلیل تغییر در مدار زمین و افزایش باران‌های موسمی روی داد. اما حدود ۴۰۰۰ سال پیش از میلاد، اقلیم ناگهان رو به خشکی گذاشت و این منطقه به بیابان خشک و گرم امروزی تبدیل شد.

ترکیه که نهمین ارتش نیرومند جهان را دارد (ببینید)، در سال‌های اخیر نیز با گسترش حضور نظامی خود در خارج از مرزهایش، به یکی از بازیگران فعال در تحولات منطقه‌ای تبدیل شده است. از جمهوری آذربایجان و عراق و سوریه تا شش کشور آفریقایی و سه کشور بالکان، نیروهای مسلح ترکیه با پایگاه‌های دائمی، مأموریت‌های آموزشی، عملیات دفاعی و همکاری‌های مشترک نظامی حضور دارند. این رویکرد، علاوه‌بر اهداف امنیتی و راهبردی، نشانگر تلاش آنکارا برای افزایش نفوذ ژئوپلیتیکی و ایفای نقش به‌عنوان قدرتی اثرگذار در معادلات منطقه‌ای است. ترکیه با اتکا به دستاوردهای پیشرفتۀ دفاعی و نظامی، تصویری از یک کشور با امکان حضور فعال در مناطق بحرانی ترسیم کرده که همواره واکنش‌های متفاوتی از سوی سایر بازیگران منطقه به‌دنبال داشته است.

پادشاهی کیف-روس یکی از نخستین دولت‌های مهم در شرق اروپا بود که در قرن نهم میلادی توسط اقوام وایکینگ‌تبار موسوم به «واریاگ‌ها» پایه‌گذاری شد و مرکز آن شهر کیف (در اوکراین امروزی) بود. این پادشاهی از اتحاد قبایل اسلاو شرقی با عناصر اسکاندیناویایی پدید آمد و به‌تدریج گستره‌ای وسیع از دریای بالتیک تا دریای سیاه را دربر گرفت. پادشاهان کیف، به‌ویژه ولادیمیر بزرگ (در قرن دهم)، نقش مهمی در تثبیت قدرت مرکزی، گسترش مسیحیت (ارتدوکس) و ایجاد ارتباط با امپراتوری بیزانس داشتند. نظام اقتصادی آن بر بازرگانی، به‌ویژه تجارت خز، عسل و برده با شرق و غرب، استوار بود. پادشاهی کیف‌روس از نظر فرهنگی و سیاسی، یکی از پایه‌های تمدن روس، اوکراین و بلاروس امروزی شمرده می‌شود. این پادشاهی در قرن سیزدهم با یورش مغولان فروپاشید.

نبرد اکباتان در سال ۱۲۹ پیش‌ازمیلاد میان ارتش سلوکی به‌رهبری آنتیوخوس هفتم و ارتش اشکانی به‌فرماندهی فرهاد دوم روی داد و واپسین تلاش سلوکیان برای بازپس‌گیری سلطۀشان در شرق بود. آنتیوخوس با ۸۰ هزار سرباز مزدور یونانی به بین‌النهرین لشکر کشید و در ابتدا چند پیروزی به دست آورد، از جمله تصرف بابل و شوش، و سپس وارد ماد شد. پس از شکست‌های پی‌درپی، فرهاد دوم پیشنهاد صلح داد، اما آنتیوخوس خواستار واگذاری تمام سرزمین‌ها به‌جز پارت، پرداخت خراج سنگین، و بعلاوه آزادی برادرش دیمتریوس دوم شد. اشکانیان فقط با آزادی دیمتریوس موافقت کردند. در زمستان، نیروهای سلوکی منابع ماد را تهی کردند و باعث بروز شورش محلی شدند. در بهار، آنتیوخوس با نیرویی اندک برای کمک به یک پادگان شورشی حرکت کرد اما در اکباتان در کمین فرهاد افتاد و هنگام جنگ کشته شد. این شکست، پایان حضور سلوکیان در ایران و پایان دورۀ هلنیستی در شرق بود.

فرهاد سوم (ح. ۶۹–۵۷ ق.م) پادشاه اشکانی و فرزند سیناتروک بود. او در دوره‌ای به سلطنت رسید که اشکانیان دیگر قدرت مسلط خاور نزدیک نبودند و ارمنستان تحت فرمان پادشاه ارامنه یعنی تیگران بزرگ و پادشاهی پونتوس با فرمانروایی مهرداد ششم بر منطقه چیره بودند. فرهاد با سیاستی محتاطانه تلاش کرد موازنه را به‌سود اشکانیان تغییر دهد. درحالی‌که هم رومی‌ها و هم متحدانشان می‌کوشیدند او را به‌سوی خود جلب کنند، فرهاد با هر دو طرف مذاکره کرد ولی بی‌طرف ماند تا از نتایج جنگ بهره گیرد. او با ازدواج سیاسی دخترش وارد منازعات ارمنستان شد، اما این اتحاد ناکام ماند و داماد او (تیگران جوان پسر تیگران بزرگ) به روم پیوست. فرهاد در سال ۶۵ ق.م برخی مناطق از جمله آدیابن و میان‌رودان شمالی را تصرف کرد، اما گوردیَن را به رومی‌ها باخت. در نهایت با پومپه و تیگران صلح کرد. او در حدود سال ۵۷ ق.م به‌دست دو پسرش اُرُد دوم و مهرداد چهارم مسموم شد. کمی بعد جنگ داخلی بین دو برادر پدرکش درگرفت که سرانجام با پیروزی ارد دوم به پایان رسید.

جمهوری دوم لهستان، که به‌طور رسمی «جمهوری لهستان» نام داشت، کشوری در اروپای مرکزی و شرقی بود که از ۷ اکتبر ۱۹۱۸ تا ۶ اکتبر ۱۹۳۹ وجود داشت. این کشور در اواخر جنگ جهانی اول تأسیس شد و در سال ۱۹۳۹ با حملۀ آلمان نازی، اتحاد جماهیر شوروی و جمهوری اسلواکی از بین رفت؛ این رویداد آغازگر جبهۀ اروپایی جنگ جهانی دوم بود. لهستان پس از چندین درگیری منطقه‌ای، از جمله پیروزی در جنگ با شوروی، مرزهای خود را در سال ۱۹۲۲ تثبیت کرد و با کشورهای متعددی هم‌مرز شد. جمعیت کشور از ۲۵.۷ میلیون نفر در ۱۹۲۱ به ۳۵.۱ میلیون نفر در ۱۹۳۹ رسید، که نزدیک به یک‌سوم آن را اقلیت‌هایی چون اوکراینی‌ها، یهودیان، بلاروس‌ها، آلمانی‌ها، چک‌ها و لیتوانی‌ها تشکیل می‌دادند.

تیگران دوم، معروف به تیگران بزرگ، مدت چهل سال از ۹۵ تا ۵۵ پیش‌ازمیلاد پادشاه ارمنستان بود و در دوران حکومتش ارمنستان به اوج قدرت رسید. او که از خاندان آرتاشسیان بود، در آغاز به‌عنوان گروگان نزد مهرداد دوم اشکانی فرستاده شد، اما پس از رسیدن به سلطنت، ضمن اتحاد با مهرداد ششم پونتوس (از راه ازدواج با دختر او، کلئوپاترا) قلمرو خود را گسترش داد. امپراتوری تیگران از دریای خزر تا مدیترانه و از کوه‌های پونتوس تا بین‌النهرین کشیده شده بود. او با انتقال اجباری جمعیت به پایتخت تازه‌تأسیس تیگراناکرت و دعوت از اندیشمندان یونانی، فرهنگ هلنی را در دربار خود گسترش داد. اما پس از پناه دادن به مهرداد ششم، با روم وارد جنگ شد و در نبرد تیگراناکرت و آرتاشات شکست خورد و با حفظ بخشی از قلمروش به‌عنوان پادشاه وابسته به روم حکومت کرد.

🔻راهنمای نقشه:
نارنجی: ارمنستان قبل از فتوحات تیگران
قهوه‌ای: دولت‌های تابع تیگران
صورتی: متصرفات تیگران از ۹۵ تا ۶۶ ق.م
زرد: تابعیت کوتاه‌مدت از تیگران
بنفش: سایر پادشاهی‌های قفقازی

این نقشۀ متحرک، نمایی جامع و پیوسته از تاریخ دولت‌ها و قدرت‌های سیاسی ترک‌تبار و ترک‌زبان را از آغاز تا دوران معاصر ارائه می‌کند. اقوام ترک، که خاستگاه اصلی‌شان در آسیای میانه بوده، طی قرون مختلف با مهاجرت، فتوحات و تعامل با دیگر تمدن‌ها، نقش برجسته‌ای در تحولات سیاسی، فرهنگی و نظامی مناطق گسترده‌ای از اوراسیا ایفا کرده‌اند. این نقشه روند گسترش، افول، تجزیه و تحول حکومت‌ها و دولت‌های ترک را از امپراتوری‌های باستانی تا دوران معاصر به تصویر می‌کشد. این نقشه یک ابزار دیداری-تحلیلی بسیار ارزشمند برای علاقه‌مندان تاریخ ترکان و مطالعات ترک‌شناسی است.

دودمان اشکانی ارمنستان که در زبان ارمنی «آرشاکونی» نامیده می‌شود، از سال ۱۲ تا ۴۲۸ میلادی (با وقفه‌هایی) بر ارمنستان حکومت کرد. این دودمان شاخه‌ای از خاندان اشکانی حاکم بر ایران بود. پس از سقوط خاندان آرتاشی، شاهزادگان اشکانی با حمایت روم یا ایران به‌طور متناوب قدرت گرفتند، تا اینکه تیرداد اول در سال ۶۲ میلادی به‌عنوان پادشاه دست‌نشاندۀ روم بر تخت نشست. در نهایت، بلاش دوم موفق شد شاخه‌ای پایدار از اشکانیان را در ارمنستان بنیان نهد که تا براندازی آن توسط ساسانی‌ها تداوم یافت. دو رویداد مهم این دوره عبارتند از گرویدن ارمنستان به مسیحیت در اوایل قرن چهارم و ابداع الفبای ارمنی به‌دست مِسروپ ماشتوتس. جالب است بدانید که مسیحیت برای اولین بار در جهان توسط سلسلۀ آرشاکونی در ارمنستان دین رسمی شد. تا اواخر دورۀ اشکانی، دین غالب در ارمنستان زرتشتی بود، اما در اوایل قرن چهارم میلادی، گریگور روشنگر (بنیان‌گذار و نخستین پیشوای رسمی کلیسای حواری ارمنی) توانست تیرداد سوم اشکانی و درباریان او را مسیحی کند.

خاندان ارمنی مامیکونیان یک دودمان اشرافی برجسته در تاریخ ارمنستان بود. این خاندان پس از دودمان پادشاهی اشکانی ارمنستان، مهم‌ترین خاندان نجبا در دورۀ ارمنستان مسیحی اولیه به‌شمار می‌رفت و منصب‌های موروثی «اسپاربِد» (فرماندۀ کل ارتش) و «دایِک» (مربی سلطنتی) را در اختیار داشت، که آنان را به‌عنوان عاملان اصلی بر تخت نشاندن پادشاهان بعدی ارمنستان مطرح می‌کرد. دودمان مامیکونیان بر سرزمین‌هایی گسترده مانند تایْک، تارون، ساسون و باگرواند فرمان می‌راندند و اغلب از پشتیبانی رومیان علیه ساسانی‌ها برخوردار بودند. قدرت آن‌ها از پایان قرن ششم رو به افول گذاشت و سرانجام با سرکوب شورش آن‌ها علیه خلافت اسلامی عباسیان در سال ۷۷۴–۷۷۵ میلادی، ضربۀ نهایی را خوردند.

🚦راهنمای نقشه:
🟡 زرد: قلمروهای اصلی
🟠 نارنجی: الحاق تا سال ۴۳۹
🔴 قرمز: الحاق تا میانۀ قرن پنجم
🟢 سبز: الحاق در سال ۶۵۵ میلادی
🟣 بنفش: ملحوق تا سال ۱۱۸۹ یا ۱۱۹۰

مختاربن ابی‌عبید ثقفی، از چهره‌های بحث‌برانگیز تاریخ اسلام است که در جریان فتنۀ دوم علیه خلافت اموی شورید و حدود هجده ماه بر بخش‌هایی از عراقین عرب و عجم حکومت داشت. او پس از رخداد کربلا، با اعلام محمدبن حنفیه (فرزند علی‌بن ابی‌طالب) به‌عنوان مهدی و امام، خواهان تأسیس خلافتی علوی شد و انتقام خون حسین‌بن علی را خواستار گردید. او با بهره‌گیری از حمایت موالی (مسلمانان غیرعرب)، زمینه‌ای برای ارتقای جایگاه اجتماعی و سیاسی آنان فراهم کرد که در تحولات بعدی از جمله انقلاب عباسی، تأثیرگذار بود. دیدگاه مورخان و مسلمانان دربارۀ او متفاوت و متضاد است. مختار پس از اخراج حاکم زبیری کوفه، کنترل شهر را به‌دست گرفت و سپس دستور اعدام قاتلانی که در واقعۀ کربلا شرکت داشتند را صادر کرد. وی توانست طی چند نبرد بر مخالفان خود در کوفه و سپس سپاه اموی چیره شود؛ اما در نهایت، روابط خصمانۀ مختار با خلافت اسلامی زبیریان باعث شکست و قتل او توسط مصعب‌بن زبیر پس از چهار ماه محاصره شد.

ابومحمد حجاج‌بن یوسف ثقفی، والی قدرتمند و تأثیرگذار اموی در قرن اول هجری بود که ابتدا به‌عنوان والی حجاز منصوب شد و سپس در عمل به مقام نایب‌الخلیفه در عراق و مناطق شرقی خلافت رسید. حکومت عراق مهم‌ترین و حساس‌ترین مقام اداری در دولت اسلامی محسوب می‌شد، چراکه نه‌تنها عراق را شامل می‌شد، بلکه سرزمین‌های شرقی خلافت اسلامی یعنی از بین‌النهرین تا ماوراءالنهر و همچنین از آذربایجان تا سند را نیز در بر می‌گرفت که توسط سپاهیان ساکن دو شهر نظامی کوفه و بصره فتح شده بودند؛ بدین‌ترتیب، والی عراق مسئول قلمرو عظیمی بود که نیمی از خاک خلافت و متجاوز از نصف درآمد مالی آن را تشکیل می‌داد. حجاج تا هنگام درگذشت خود اصلاحات متعددی در نظام اداری و اقتصادی اجرا کرد و موفق شد اوضاع مناطق را بهبود بدهد. حجاج یک دولتمرد مدبر و مستعد و بی‌رحم بود. انضباط و استبداد از خصال شاخص او بود که توانست یک ثبات نسبی را برای شرق قلمرو دولت اسلامی فراهم کند.

این جنگ میان سپاه بزرگی از ساسانیان به‌فرماندهی پیروز یکم و قوای کمتر هپتالیان به‌رهبری خوشنواز رخ داد. این نبرد با شکستی فاجعه‌بار برای ساسانیان پایان یافت؛ چنان‌که تقریباً تمام سپاه آنان نابود شد و شاهنشاه ساسانی در میدان نبرد کشته شد. پیروز با سپاهی عظیم سوی شمال شرق حرکت کرد و تا بلخ پیش رفت و اردو زد. او فرستادگان پادشاه هون را نپذیرفت و نیروهایش از هرات به بلخ پیشروی کردند. هون‌ها که از مسیر حرکت ارتش ساسانی آگاه شده بودند، در کمینی ازپیش‌تعیین‌شده آنان را به دام انداختند. در نبردی که در نزدیکی بلخ رخ داد، سپاه ساسانی به‌کلی نابود شد و پیروز نیز کشته شد و پیکرش هرگز پیدا نشد. علی‌رغم تردید بعضی از محققان معاصر که گودال مرگبار را جعل یا اغراق ساسانیان برای توجیه شکست سنگین و حفظ اعتبار نظامی خود دانسته‌اند، معروف است که هپتالیان از خندقی عمیق و پنهان و طویل با استتار قوی برای شکست سهمگین ساسانیان استفاده کردند.

دولت مُرابِطون یکی از دولت‌های مهم اسلامی در مغرب و اندلس بود که قریب یک قرن دوام داشت. بنیان‌گذار فکری این جنبش، عبدالله‌بن یاسین، عالم مسلمان مالکی‌مذهب بود که با حمایت قبایل صنهاجه جنبش مرابطی را پایه‌گذاری کرد. اما اوج قدرت و گسترش این دولت در دوران فرمانروایی امیرالمسلمین یوسف‌بن تاشَفین بود؛ فرمانده‌ای خردمند و دولتمردی زاهد که نه‌تنها مغرب را متحد کرد، بلکه با عبور از تنگۀ جبل‌الطارق وارد اندلس شد و در سال ۱۰۸۶ میلادی طی نبرد مشهور زلاقه، در نبرد سختی شکست سنگینی بر نیروهای مسیحی تحمیل کرد. ابن‌تاشفین پس از آن به‌عنوان امیر مسلمانان اندلس نیز شناخته شد که البته ضمن بیعت با خلیفۀ عباسی مسلمانان (امام المستظهر بالله) او را به‌عنوان امیرالمؤمنین به رسمیت شناخت. وی با تکیه بر شریعت اسلامی و تقویت نظام اداری و نظامی، بنیان دولت مرابطون را مستحکم ساخت. با وفات ایشان در سن صد سالگی، اقتدار دولت مرابطون رفته‌رفته کاهش یافت تا اینکه سرانجام به‌دست موحدون برافتاد.

در نیمه‌ی سده‌ی سوم هجری، یعقوب لیث صفاری از سیستان برخاست و با اراده‌ای استوار، یکی از نخستین دولت‌های مستقل ایرانی پس از اسلام را بنیان نهاد. قلمرو صفاریان در اوج، از سند تا فارس و از کرمان تا خراسان گسترده بود.

یعقوب قدرت خود را نه بر خلیفه اسلام، بلکه بر مردم و هویت ایرانی استوار کرد. او زبان پارسی را احیا نمود و در برابر سلطه‌ی فرهنگی اعراب مسلمان ایستاد. مشروعیتش را از دین یا خلیفه نمی‌گرفت، بلکه بر استقلال‌ملی تکیه داشت.

در سال ۲۶۳ هجری، به سوی بغداد تاخت و در نبرد دیرالعاقول، اگرچه شکست خورد، اما نخستین سردار ایرانی شد که مستقیم با خلافت جنگید. یعقوب لیث صفاری، نه فقط یک فاتح، بلکه احیاگر فرهنگ و استقلال ایران بود و راهی گشود که نسل‌های بعد ادامه دادند.