جماعت دعوت و اصلاح

از مسجد تا رسانه؛ دو بازوی نرم در بازسازی اعتماد اجتماعی

🖋️ عثمان عباسی – کنشگر رسانه و ارتباطات

در عصر تکثر بحران‌ها ـ از فرسایش سرمایه اجتماعی گرفته تا فروپاشی پیوندهای اخلاقی ـ آنچه بیش از همه تهدیدکننده پایداری جامعه است، افول «اعتماد عمومی» است.
اعتماد، شالوده پنهان نظام اجتماعی است؛ همان که قرآن آن را به زبان عهد و امانت بیان می‌ فرماید: «إِنَّ اللّهَ یَأْمُرُکُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَمَانَاتِ إِلى‏ أَهْلِها» (نساء: ۵۸).
امروزه، جامعه ما بیش از هر چیز محتاج بازسازی این «امانت اعتماد» است؛ و این بازسازی، بیش از ابزارهای سخت‌افزاری، نیازمند ظرفیت نهادهای نرم‌افزار اجتماعی است.
در این میان، مسجد و رسانه دینی، به‌مثابه دو نهاد ریشه‌دار در فرهنگ اسلامی و زیست‌بوم معنوی جامعه، ظرفیت آن را دارند که با بازتعریف مأموریت خود، در احیای اعتماد ایفای نقش کنند. امّا این نقش‌آفرینی، مستلزم عبور از کارکردهای کلیشه‌ای و حرکت به‌سوی مسئولیت‌های اجتماعی و گفت‌وگویی است.

۱. مسجد؛ از محراب تا میدان جامعه

در آموزه‌های نبوی، مسجد فقط محل اقامه نماز نبود؛ بلکه کانون تعلیم، داوری، مشورت، رسیدگی به امور آسیب‌دیدگان و برنامه‌ریزی اجتماعی بود. این کارکرد چندبعدی، امروز در قالب «نظریه فضای سوم» ری اولدنبرگ (Oldenburg, 1999) بازخوانی می‌شود؛ فضایی میان خانه و نهادهای رسمی، که سرمایه اجتماعی را از طریق تعامل چهره‌به‌چهره و گفت‌وگو شکل می‌دهد.

رجعت به این کارکردهای اصیل، پاسخی به نیازهای روانی، اخلاقی و اجتماعی مردم در دوران بحران است.
مسجدی که فقط درهایش هنگام نماز باز است، نمی‌تواند پناهگاه طردشدگان و مرجع گفت‌وگوهای همدلانه باشد.
این تحول، نیازمند تبدیل نقش امام جماعت از «واعظ از بالا» به «رهبر اجتماعی مشارکت‌جو» است؛ الگویی که در سنت اسلامی، در سیره پیامبر(ص) و خلفای راشدین نیز نمود دارد.

۲. رسانه دینی؛ از نصیحت‌گری تا روایت‌گری

در نظریه کلاسیک لازارسفلد و مرتون، رسانه‌ها سه کارکرد دارند: اطلاع‌رسانی، پیوند اجتماعی و نظارت انتقادی.
رسانه دینی، اگر در دام تبلیغ یک‌سویه و تکرار زبان قدرت گرفتار بماند، نه اعتماد می‌سازد، نه هویت.
کارآمدی رسانه دینی در عصر بی‌اعتمادی، در گرو «روایت‌گری صادقانه» و «گفت‌وگومندی اخلاقی» است.

یافته‌های مرکز تحقیقات رسانه‌ای صداوسیما نشان می‌دهد که رسانه‌هایی که چهره انسانی دارند، بازتاب‌دهنده درد مردم‌اند و از سطح‌گرایی پرهیز می‌کنند، در جلب اعتماد موفق‌ترند (عسکری، ۱۴۰۲).
بیان این نکته با آموزه قرآنی «وَقُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنًا» (بقره: ۸۳) هم‌راستا است؛ یعنی با مردم نیکو سخن بگویید، نه با آن‌ها از بالا.

۳. هم‌افزایی مسجد و رسانه؛ سرمایه‌سازی اجتماعی

پیر بوردیو سرمایه اجتماعی را نتیجه «شبکه‌های پایدار اعتماد و تعامل متقابل» می‌داند.
مسجد با حضور فیزیکی و رابطه گرم انسانی، و رسانه با تولید معنا و بازنمایی تجربه جمعی، می‌توانند مکمل یکدیگر باشند؛ به شرط آنکه هردو متعهد به صداقت، مشارکت‌پذیری و همدلی باشند.
در شرایطی که بخشی از جامعه احساس حذف‌شدگی، بی‌صدا بودن یا بی‌پناهی می‌کند، این نهادها می‌توانند واسطه امید باشند.
قرآن، جامعه را به «تَعاوَنوا عَلَى البِرِّ وَالتَّقوى» (مائده: ۲) فرا می‌خواند؛ یعنی هم‌افزایی برای خیر عمومی.
مسجد و رسانه دینی، اگر این دعوت الهی را به زبان امروز ترجمه کنند، می‌توانند سازه‌های اعتماد را بازسازی کنند.

سخن پایانی؛ اعتماد، محصول گفت‌وگوی صادقانه است

اعتماد اجتماعی نه با فرمان اداری ساخته می‌شود، نه با خطبه و شعار؛ بلکه حاصل روندی میان‌ذهنی است که در آن مردم احساس شنیده‌شدن، دیده‌شدن و همراهی می‌کنند. مسجدی که به مسائل مردم گوش دهد، و رسانه‌ای که به جای توجیه، مطالبه‌گر اخلاقی باشد، می‌توانند مرجعیت تازه‌ای بنا کنند.

از مسجد تا رسانه، آنچه باید بازسازی شود، نه فقط ساختمان‌ها، بلکه کارکردها و رابطه‌هاست؛ رابطه‌ای انسانی، مشارکتی و امیدآفرین.
تنها در چنین صورتی است که می‌توانیم جامعه‌ای بسازیم که در برابر طوفان بی‌اعتمادی، مقاوم، همدل و ایستاده باقی بماند.

منابع:

1. مطهری‌نیا، محمد (۱۳۹۷). بازخوانی کارکردهای اجتماعی مسجد. تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
2. یادگارزاده، سید علی (۱۴۰۰). «بی‌اعتمادی اجتماعی و بازتاب آن در نهادهای رسمی»، فصلنامه مطالعات فرهنگی ـ اجتماعی، سال ۱۰، شماره ۳، صص ۴۵–۶۸.
3. عسکری، امیر (۱۴۰۲). شاخص‌های اعتماد رسانه‌ای در ایران امروز. تهران: مرکز تحقیقات رسانه ملی (صداوسیما).
4. بوردیو، پیر (۱۳۸۴). اشکال سرمایه. ترجمه حسن پویان. تهران: نشر مرکز.

https://t.me/islahweb