کانال محمد امین مروتی

گفتار فلسفی

آیا جهان یک فریب بزرگ است؟

محمدامین مروتی

احتمالاً شما هم وقتی بچه بوده اید، مثل من، گاهی فکر می کردید نکند همه این جهان فریبی باشد که برای فریب دادن من آراسته شده باشد. نکند همه آدم ها نقش بازی می کنند تا مرا فریب دهند.
جالب است بدانیم همین ایده بچگانه، مبنای فلسفه دکارت قرار گرفته است آنجا که در شک پیگیرش می گوید شاید خدایی یا دیوی دارد جهان را در چشم من چنین مصور می سازد. دکارت زمانی توانست از این شک برهد که به خودش گفت حتی اگر موجودی نامرئی هم چنین به من القا کند، نمی تواند به من القا کند که من فکر نمی کنم. ولو اینکه همین فکر توسط چنان موجودی القا شده باشد. لذا شکی نیست که من فکر می کنم. به نتیجه گیری دکارت انتقادات زیادی شده من جمله این که فکر کردن تو و شک کردن تو هم می تواند بخشی از همان سناریوی گمراه کننده پشت پرده باشد. به قول خیام:
اسرار جهان را نه تو دانی و نه من
وین حرف معما نه تو خوانی و نه من
هست از پس پرده گفتگوی من و تو
چون پرده برافتد نه تو مانی و نه من

ایده غار افلاطونی نیز، شکل دیگری از امکان وجود یک فریب بزرگ است با این تفاوت که افلاطون می گوید به کمک فلسفه می توان به ورای این جهان نموداری و اعتباری راه یافت و به حقیقت رسید. در مثل غار، ما با سایه های حقیقت سر و کار داریم نه با خود حقیقت. درست مثل نقاشی پنجره و منظره بر دیوار های زندان که فقط نقاشی اند و کسانی که در زندان به دنیا آمده اند، تلقی واقعی از آن ها دارن و تصوری از عالم خارج ندارند.

اختیار امری است بدیهی و شهودی که آن را حس می کنیم. چه دلیلی بالاتر از شهود؟ به قول مولانا "آفتاب آمد دلیل آفتاب":
در خرد جبر از قدر رسواتر است
زان که جبری، حس خود را منکر است
در حالی که اثبات جبر مستلزم فلسفه بافی های لفظی است که با واقعیت این حس در تضاد است. سوفسطاییان یونان می خواستند ثابت کنند حرکت وجود ندارد و تغییر و حرکت توهم ماست. بنابراین همانگونه که "راجر اسکروتن" می گوید این جبرگرایی است که نیاز به اثبات دارد نه اختیارگرایی.
در این جا هم جبر محصول فلسفه بافی نظری است و اختیار محصول شهود عملی و بازگشتن به عقل سلیم و اجماع همگانی.
اختیار امری شهودی است که ربطی با علیت ندارد. کسانی که با اتکای به قانون علیت، به نفی اختیار می رسند، این شهود را نادیده می گیرند. به دلیل شهودی و بدیهی بودن اختیار است که ما در جامعه و زندگی عملی، انسان ها را در قبال کارهایشان مسئول می دانیم و حتی خواستار مجازات قانونی برایشان می شویم. ما برخلاف حیوانات قادریم کاری را انجام دهیم یا از انجامش صرف نظر نماییم، لذا در مقابا فعل و ترک فعل مسئولیم. اگر علم بر مبنای علیت، راه به جبر می برد، فلسفه و اخلاق بر مبنای شهود و اخلاق عملی، راه را برای اختیار باز می کنند. ما عمل بشر را به "خود" او نسبت می دهیم نه به علل و عواملی که کار را تسهیل کرده اند و راه را باز کرده اند. در عرصه قانون، حداکثر علل و عومامل مخففه و مشدده لحاظ می شود ولی هیچیک از این عوامل از عامل و فاعل سلب مسئولیت نمی کند و به تعبیری خود او را علت اصلی و سایر علل را فرعی تلقی می کند. زیرا سایر عوامل ابژه اند و فاعل، سوژه. ابژه منفعل است و سوژه فاعل.
نگاه سیستم های تمامیت خواه به انسان نگاه ابژه محور است. یعنی از انسان به عنوان وسیله برای پیش بردن مقاصدشان استفاده می کنند نه به عنوان انسانی که حق انتخاب دارد. همین سیستم ها، انسان را منفعل و قربانی شرایط می دانند و می خواهند با مدیریت شرایط مطابق میل خود، انسان را تغییر دهند.
جبر و اختیار حوزه صلاحیت علم نیست. ضمن اینکه علیت علمی در روزگار ظهور کوانتوم، تصلب پیشین را ندارد.

نهایتاً شما باید بپذیرید که در چارچوب همین قدرت ادراکی و محدودیت های بشری است که ما زندگی می کنیم و موضوع اصلی زندگی همه نه سوال دکارت، بلکه چگونگی تطابق پیدا کردن به همین جهانی است که در آن زندگی می کنیم و استدلال فلسفی و علمی و منطقی نیز جنبه مهمی از همین تطابق است، چه این جهان حاصل یک القای فریبکارانه باشد چه نباشد.

منبع:
پرسش های مهم زندگی، راجر اسکروتن، علی اوجبی، نشر خزه

8 تیر 1404

1.07K viewsAmin, 14:37