«در آغاز كارِ پیمان كه شعرهایی برای چاپ شدن در مجله می‌رسید و ما از چاپ آنها خودداری می‌كردیم این خودداری ما باعث آن بود كه از یكسوی فرستندگان آن شعرها از ما رنجیده زبان بگله باز كنند و از سوی دیگر خوانندگان نبودن شعر را در پیمان ایرادی بر مجله بگیرند و اینان نیز گله‌مند باشند.

ولی ما جز خودداری چاره نداشتیم چرا كه نه هر شعری درخور چاپ شدن در پیمان است. از آنسوی ما امیدوار بودیم كه كسانی شعرهایی درخور چاپ شدن در پیمان خواهند سرود و همیشه چشم براه چنان شعرهایی بودیم و كنون خرسندیم كه امید ما جای خود را گرفته و اینك در این شماره یك رشته شعرهای پرارج و بهایی را چاپ می‌نماییم». (114033) ، تیرماه 1313

«ما از مدتها این آرزو را داشته‌ایم كه در زمینه‌ی شعر سخنی برانیم و گمراهیهایی كه در این راه برای ایرانیان پیشین روی داده بازنماییم تا كنونیان دچار آن گمراهیها نگردند. با آنكه می‌دانیم چنین گفتگویی كسانی را دل‌آزرده ساخته و دستاویز برای دشمنیها پدید خواهد آورد. ولی چه باید كرد كه ما هرگز نمی‌توانیم آنچه را كه سود ایران می‌شناسیم بپاس دیگران زبان از گفتن آن بازداریم. ما نیك آزمودیم كه در ایران یك مشت فرومایگانی با هر گفتار یا كرداری كه بزیان ایشان می‌باشد سخت دشمنی می‌نمایند و از هر راهی بزیان گوینده یا كننده می‌كوشند. ما هم در این مدت بهره‌ی بسیار از آزار آنان یافته‌ایم. با این همه آیا می‌توان از كوشیدن در راه فیروزمندی ایران بازایستاد؟!». (117008) ، مهرماه 1313

«اگر صدام با جنگ سرنگون نشده بود هنوز در عراق داشت مردم خویش را (نه دشمنان کشورش را) با بمب شیمیایی بصورت انبوه می‌کشت.
... همه‌ی حاکمان مستبد حاضرند مملکتشان شخم بخورد و ویران شود و با بمبهای کشتارجمعی مردم خویش را بکشند اما تن به دموکراسی و حاکمیت مردم ندهند».

«یک مردمی تا خود نیک نباشند از جهان نیکی نبینند». (پرچم روزانه ش 4 ، 1320)

«از گله و ناله و فریاد و دسته‌بندی و مانند اینها کمترین نتیجه نتواند بود. این خود از درماندگیست که مردمی بآلودگیهای خود چاره نکنند و تنها بناله و گله پردازند. این مانند آنست که بیماری درپی درمان و دارو نباشد و تنها بگله و ناله از درد و ناتوانی بس کند.
از پیشامدهای جهان و از جنگها و آشتیها و پیمانها سودی باین توده نتـواند بود و گرهی از کارشان نتـواند گشود. مردمی تا خود نیک نباشند از جهان نیکی نتوانند دید. اینکه بسیاری از مردم از پشت سر پیشامدها نیکی باین توده چشم می‌دارند از روی فهم نیست. این بدان می‌ماند که کشاورزی تخم نکارد و در همان حال از نیکی یا بدی کشتهای دیگران بسودی امید بندد». (پرچم هفتگی ، شماره‌ی دوم ، 1323)

«گاهی کسانی می‌گویند : «ما باید زور داشته باشیم تا بتوانیم خود را نگه داریم». می‌گویم : این سخن راستست. هر توده‌ای باید برای نگهداری خود دارای زور ـ یا بهتر بگویم : دارای نیرو ـ باشد. در این باره گفتگو نیست.
نیرو چیست و چگونه پدید آید؟.. نیروی یک توده از دلبستگی آنان بکشور و توده‌ی خودشان و از آمادگیشان بکوشش و جانفشانی و از همراهیشان در راه کوشش پدید آید. بیست‌ملیون مردم هنگامی که معنی استقلال را می‌فهمند و بآن دلبستگی می‌دارند و در راه نگهداری کشور خود به هرگونه جانفشانی آماده‌اند و همه باهم همدست و همراه می‌باشند ، از اینجا یک نیروی بیست‌ملیونی پدید تواند آمد. سرچشمه‌ی نیروی یک توده این سه چیز است.
آیا در توده‌ی ایران با حال امروزی اینها هست؟.. آیا می‌توان امیدمند بود؟.. اگر نیک اندیشیم نیست و نمی‌توان امیدمند بود.
آری انبوه ایرانیان غیرتمندند و کشور خود را دوست می‌دارند و پیشامدهای تاریخی گواهست که مردان دلیر و جنگجویند و اگر نیاز افتاد از جانفشانی بازنایستند. ولی همه‌شان چنین نیستند». (در راه سیاست ، ص 28 ، 1324)

«هنگامی كه سال دوم پیمان را می‌نوشتیم یكی گفتاری فرستاده بود در این زمینه : من پیشترها شعرهای حافظ را می‌خواندم و لذت می‌بردم. ولی از زمانی كه نوشته‌های شما را درباره‌ی شاعران خوانده‌ام دیگر لذتی از شعرهای حافظ نمی‌برم بلكه می‌بینم بیشتر شعرهایش بیكبار بی‌معنیست.[۱]

این گفتار را چون در مهنامه بچاپ رسانیدیم در همان روزها مرا كاری در وزارت فرهنگ افتاد ، و چون بنزد وزیر [۲] رفتم همینكه نشستم بگله پرداخت كه شما از حافظ بد نوشته‌اید. گفتم : نوشته از دیگری بوده ، و چون گفته‌هایش راست می‌بود بچاپ رسانیدیم. او بحافظ دشنام نداده كه مایه‌ی رنجش شما یا دیگری باشد. او می‌گوید : من از بیشتر شعرهای حافظ معنایی نمی‌فهمم ...

با یك شتابی گفت : «نمی‌فهمد برود تحصیل سواد كند تا بفهمد ...» گفتم : او بیسواد نیست ، و به هر حال جنابعالی كه خودتان باسواد هستید بفرمایید آن همه ستایشهای گزافه‌آمیز از باده كه حافظ كرده ، آن همه پافشاری كه به بیهوده بودن كوشش و تلاش نشان داده ، چه معنی داشته؟!.. آن بی‌شرمی كه در بچه‌بازی از خود می‌نماید ز چه رو ‌بوده؟!.. از این شعر چه معنای بخردانه‌ای توان در آورد :

دوش دیدم كه ملایك در میخانه زدند
خاك آدم بسرشتند و به پیمانه زدند؟!.

اینها را كه گفتم از آن تندی كه می‌نمود كاست ، ولی چون پاسخی نمی‌داشت چنین گفت : «عقیده‌ی من اینست كه ایشان اشخاص فوق‌العاده‌ای بودند و ما قادر بفهم سخنان ایشان نیستیم».

گفتم : پاسخ بسیار پرتیست. نخست باید دانست كه سخن برای فهمیدنست. سخن هرچه والاتر باشد باز درخور فهم است. آن چرندگوییست كه نتوان فهمید و معنای درستی از آن درآورد. برانگیختگان كه بارجدارترین سخنان پرداخته‌اند و خودشان والاترین جایگاه را می‌داشتند گفته‌هاشان درخور فهمست و هر كسی آنها را می‌فهمد.

دوم در جایی كه شما بفهمیدن سخنان حافظ و مانندگان او توانا نیستید و آنها را نفهمیده‌اید از كجا دانسته‌اید كه مردان بزرگ و والا جایگاهی بوده‌اند؟!.. از كجا كه كسان بسیار پستی نبوده‌اند؟!..

در آن روزها قانون استادان دانشگاه تازه از مجلس گذشته بود كه من نیز بایستی استاد باشم و ماهانه 3200 ریال پول گیرم. [3] آقای وزیر چون از پاسخ درمانده بود چنین گفت : « به هر حال ما شما را باستادی باین شرط خواهیم پذیرفت كه این سخنهاتان پس بگیرید» گفتم : در آنحال من از استادی چشم پوشیدم. این هم نمونه‌ای از نادانی یك وزیری». (در پیرامون خرد ، چاپ یکم ، ص 17 ، 1322)

«شما امروز بر سر یک دو راهی ایستاده‌اید که اختیار دارید هر کدام را بپذیرید.
یکی آنکه بهمین حال که هستید باشید : این اندیشه‌های پراکنده همچنان در مغزها باشد. از شعر و شاعری دست برندارید ، کتابهای سراپا زیانِ زمانِ مغول را پیاپی چاپ کرده بیرون ریزید ، چهارده مذهب همچنانکه هست باشد ، اخلاق پست بحال خود بماند ، از هر کسی زور دیدید گردن گزارید و همه بخاموشی گرایید ، و اگر او رفت بیکبار زبان بزشتگویی باز کنید ، ... پیاپی حزبها سازید ، و دسته‌ها ببندید ، ‌و در راه خودنمایی و هوسبازی از گراییدن به بیگانگان هم خودداری ننمایید. یک جمله بگویم : تغییری در اندیشه و رفتار و کردار خود ندهید.
این یک راه است و می‌توانید آن را پیش گیرید. ولی در این صورت حالتان همین خواهد بود که هست. گرفتار صد بدبختی خواهید بود ، لگدمال بیگانگان خواهید گردید. اختیار زندگانی را در دست خود نخواهید داشد. یک جمله بگویم : این درماندگی و زبونی پایدار خواهد ماند و بلکه روز بروز سخت‌تر گردیده کم‌کم نوبت نابودی خواهد رسید.
یک راه دیگر آنست که این حقایق را که ما یاد می‌کنیم و یکایک روشن می‌گردانیم بپذیرید و هر کسی در سهم خود بکار بندد و زشتیها را از خود دور گرداند و یک تبدیلی در اندیشه‌ها و خویها و رفتارها پدید آید و زندگانی رنگ نوینی گیرد. یک راه هم اینست.
اختیار با شماست که کدام یکی از اینها را بپذیرید و پیش گیرید. اگر بخواهید با همین حال بازمانید چنانکه گفتم گرفتاریهاتان همین خواهد بود که هست ، و شما باید باینها رضایت دهید و بیهوده بگله و ناله نپردازید زیرا این گرفتاریها یک حادثه‌ی تصادفی ، یا نتیجه‌ی قضا و قدر نیست بلکه نتیجه‌ی قطعی همان حال و رفتاریست که دارید ، و می‌خواهید دست برندارید.
یک بیچارگی که من در شما می‌بینم آنست که نمی‌خواهید نیک بشوید ولی می‌خواهید از روزگار نیکی بینید. می‌خواهید در این آلودگیها بمانید و هیچ کم نکنید. ولی نتیجه‌ی آنها را که زبونی و زیردستیست درنیابید. در اینجاست که باید گفت : معنی زندگی را نمی‌دانید. در اینجاست که باید گفت : یک دسته کودکان چهل‌ساله و پنجاه‌ساله‌اید.
این کار کودکانست که دست بآتش دراز می‌کنند و چون سوزانید بگریه می‌افتند. در جلو کندوی عسل به بازی پردازند و چون زنبورها بیرون ریختند و سر و روی ایشان را خستند بناله و فریاد برخیزند.
شما بخودتان بسیار مغرورید. من چون می‌آزمایم می‌بینم این غرور و نادانیِ شما از اندازه گذشته. زیرا امروز در حال آنکه از هر باره خوار و زبون می‌باشید و در توی بدبختی و درماندگی فرورفته‌اید باز حال خود را درک نمی‌کنید. شما هر یکی خود را دانشمند می‌شمارید هر سخنی بمیان آید می‌گویید : « مگر ما این را نمی‌دانستیم» ولی من چون می‌آزمایم می‌بینم ، شما چیزهای بسیار روشنی را نمی‌دانید.
شما از داستان «علت و معلول» ناآگاهید و این نمی‌دانید که در این جهان هر چیزی از یک علتی برمی‌خیزد و تا آن علت از میان نرود بحال خود خواهد ماند. این نمی‌دانید که هر گرفتاری یا بیماری که برای کسی یا توده‌ای رخ می‌دهد از یک علتی برخاسته که باید آن را جست و شناخت و بچاره پرداخت. این چراغ برق بالای سرِ ما اگر اکنون خاموش گردد شاید کسانی آن را تصادفی شمارند و بسخنان گله‌آمیزی پردازند ولی یک اهل فن آن را جز نتیجه‌ی یک علتی نخواهد شمرد و اینست جستجوی آن علت را کرده و بدست آورده و چاره خواهد کرد.
این یک قاعده‌ی بزرگ همگانیست و بهمه چیز جاریست. ولی شما آن را نمی‌دانید و اعتنا ندارید. بجای آنکه آلودگیها را از خود دور گردانید و بگرفتاریها از راهش چاره کنید تنها بگله و ناله بس میکنید ، و یا بیخردانه امیدوارید که ایران یک طلسمی دارد و کسی آن را از دست شما نتواند گرفت.
شما از نادانی و بیچارگی هم زبونی و هم بدبختی را می‌کشید و هم بیهوده ناله و فریاد می‌کنید که این خود زیان دیگری می‌باشد. شما به هر چیزی از آلودگیهای خود نام فریبنده‌ی دیگری می‌گزارید. شعرهای بیهوده سرودن ، و افسانه‌های بیخردانه بافتن را «ادبیات» می‌نامید ، کهنه‌بافندگیهای یونان و روم را «فلسفه» می‌خوانید ، به بدآموزیهای خانه‌برانداز صوفیگری «عرفان» نام می‌دهید ، آشفتن مغزهای جوانان را «آموزش و پرورش» یاد می‌کنید ، گمراهیهای پراکنده و کشاکشهای بیهوده‌ی قرنهای گذشته را «مذهب» می‌شمارید ... بدینسان به هر یکی از آلودگیهای خود عنوان دیگری می‌دهید و ما هر یکی را که دنبال می‌کنیم به هایهوی و ایستادگی می‌پردازید و با اینحال نیکی از جهان می‌خواهید. دوباره می‌گویم : این خود نشان درماندگی شماست.
دوباره می‌گویم : شما یا چنانکه هستید باشید و تن باین خواری و زبونی دهید و یا اگر رهایی می‌خواهید این حقایق را از ما بپذیرید و هر کسی تکانی بخود دهید و هر کسی این آلودگیها را از خود دور گردانید». (پرچم روزانه ش 102، 1321)

«بدانید ای ایرانیان حوادث امروز به پیشواز شما آمده. شما بایستی بیندیشید و آینده را بدیده گیرید و حوادث را پیش‌بینی کرده بجلوگیری پردازید. نکرده‌اید و اینک حوادث بسر وقتتان رسیده. اکنون شما در آخرین سنگرید. اگر باز سستی نمایید ، باز بهانه‌ آورید ، این سنگر را هم از دست خواهید داد و سیل حوادث شما را خواهد پیچانید و خدا می‌داند که سرگذشت این توده چه خواهد بود.
بدانید ای ایرانیان ، آسمان برای شما نخواهد گریست ، زمین برای شما بلرزه نخواهد افتاد». (امروز چاره چیست؟ ،‌ ص 51 ، 1324)

«آری ، گاهی تواند بود که مردمی از فشار حکومت یا بجهت دیگری بیاشوبند و حکومت را براندازند. ولی آنان چون درمیانشان یگانگی نیست و آنگاه یک راهی یا آیینی از پیش آماده نگردانیده‌اند ، میان خود ایشان کشاکش افتد و هیچ کاری نتوانسته ناچار گردند که بحکومت دیگری (که چه بسا بدتر از آن یکی باشد) گردن گزارند». (پرچم نیمه ماهه شماره‌ی یازدهم ، 1322)

«... من اگر تاریخچه‌ی پیمان را بنویسم بسیار دراز خواهد بود. برای آن یک کتاب جداگانه باید. یک روزی بود جناب آقای فروغی نخست‌وزیر و جناب آقای حکمت وزیر فرهنگ بودند و این دو وزیر هواداری بسیار از شعرای گذشته‌ی ایران می‌نمودند و در راه رواج آنها کوشش بی‌اندازه نشان می‌دادند. در همان روزها «کنگره‌ی فردوسی» تازه بپایان رسیده و در نتیجه‌ی آن جشن و تجلیل باشکوه ، در سرتاسر ایران هواداری از شعر و شاعران رواج بی‌اندازه یافته بود. در بیشتر شهرها انجمن ادبی که خود انجمن شاعران بود برپا می‌کردند. روزنامه‌ها پیاپی شعر و غزل بچاپ می‌رسانیدند.

در همان هنگام ما در سال دوم پیمان بنوشتن گفتارهایی در نکوهش از بیهوده‌گویی شاعران آغاز کردیم و زیانهای کتابهای بازمانده از زمان مغول و قرنهای گذشته را یکایک شمردن گرفتیم.

ما با هر شعری مخالف نیستیم. من مقصود خود را درباره‌ی شعر بارها نوشته‌ام و در پرچم نیز خواهیم نوشت. ما از یکسو با بیهوده‌گویی شاعران دشمنی می‌نمودیم و از یکسو شعرها و کتابهای زمان مغول و قرنهای گذشته را (که دوره‌ی زبونی ایران بوده) زیان‌آور می‌دانستیم. اینها را باید در جای خود شرح دهیم.

به هر حال نوشته‌های ما در چنان هنگامی با یک هیاهوی سختی مصادف گردید. انجمن ادبی و شاعران همگی بدشمنی برخاستند. برخی روزنامه‌ها ستونهای خود را بروی گفتارهای پست و بی‌ادبانه که کسانی در برابر دلیلهای ما می‌نوشتند باز کردند.

از آنسوی آقایان نخست‌وزیر و وزیر فرهنگ با پیمان دشمنی سختی نمودند و از فشار باز نایستادند. همان جناب حکمت چون گواه این داستانست در اینجا می‌نویسم : در آن روزها من در دانشکده‌ی معقول و منقول درس مختصری [تاریخ] داشتم و چون همان هنگام قانون دانشگاه گذشت من نیز مشمول بودم که بایستی یک رساله‌ای بنویسم و از شمار استادان باشم و ماهانه سه هزار ریال بیشتر حقوق گیرم. لیکن روزی بدیدن جناب آقای حکمت رفتم و ایشان بی‌مقدمه بپرخاشهایی برخاستند که چرا در پیمان از خیام و دیگر شاعران بدگویی رفته ، و در پایان چنین گفتند : «ما شما را باستادی در دانشگاه با این شرط خواهیم پذیرفت که آن نوشته‌های خود را جبران کنید». من پاسخ داده گفتم : «در آن صورت باید از استادی دانشگاه چشم پوشم». چنان هم کردم. برای آنکه از راه خود برنگردم از حقوق استادی و از دیگر بهره‌های آن چشم پوشیدم.

کسانی بمن ایراد می‌گیرند که کیف وکالت بزیر بغل گرفته و هر روز در دادگاهها در جلو این میز و آن میز می‌ایستم. ولی من خود از این کار بسیار خرسندم. زیرا همین کیف به بغل زدن و در جلو میزهای دفتر و دادگاه ایستادنست که مرا توانا گردانیده از چنین آزمایشهایی با پیشانی باز بیرون آیم.

در اینجا جای آن نیست که بگوییم چرا آقای فروغی و آقای حکمت بکتابهای زمان مغول و بشعرای گذشته آن علاقه را نشان می‌دادند و چرا من آن مخالفت را می‌کردم. ظاهر مطلب آنست که آقایان چون خود شاعرند هواداری از شعرا می‌نمودند و من چون شاعر نیستم از آن بدم می‌آمد. ولی چنین نیست و داستان از هر دو سو بسیار عمیق‌تر از اینست که در بیرون دیده می‌شود. نه آنان کسی هستند که بنام شاعری یا شعردوستی بآن سختگیریها و فشارها پردازند و نه من کسی هستم که بعلت شاعر نبودن ، آن دشمنی را با شاعران نمایم و آن سختیها را بخود هموار گردانم. اینها علتهای دیگری دارد که باید یک روزی با خود آقایان روبرو شویم (اگر خدا خواهد) و این سخنان را بمیان آوریم و در آن هنگام در روزنامه هم خواهیم نوشت و بسیاری از رازها را آشکار خواهیم گردانید. (2) (پرچم روزانه شماره‌ی 69 ، فروردین ماه 1321)

«در این توده بدترین گرفتاری پراکندگی اندیشه‌هاست. گرفتم که همه‌ی این مردم میهن‌دوستند و برای جانفشانی آماده‌اند ، در جایی که صد پراکندگی هست که اگر گروهی بکوشش برخاستند هرآینه دیگران دشمنی خواهند نمود و بکارشکنی خواهند پرداخت ، از آن دلبستگی و جانفشانی چه سودی تواند بود؟!..». (در راه سیاست ، ص 24، 1324)

«این توده افتاده‌ی بدیهای خود است و باید چاره‌اش را هم از آن راه کرد». (در راه سیاست ص36 ، 1324)

«عده‌ی زیادی از مردم بی‌تفاوتند. عده‌ای این وری و عده‌ای اون وری. اتحاد اکثریت نمیشه ایجاد کرد وقتی بینمون فاصله است و بهم اعتماد نداریم. تا حالا با مردم تو کوچه حرف زدید؟ خیلی ها از جمله خودم میگویند نمی‌توانند به کسی اعتماد کنند».

«اشکال ما اینه که حاضر به هزینه دادن نیستیم. آزادی نیازمند هزینه است. اگه همه باهم باشیم و هماهنگ عمل کنیم هم سرانه هزینه و هم کل هزینه کاهش خواهد داشت .خودمون رو دستم کم نگیریم باید جامعه ای فعال باشیم وبی تفاوت به سرنوشت خود نباشیم باید خودمون سرنوشتمون رو رقم بزنیم نه منتظر دیگران بمونیم به جای منفعل بودن همه باهم پای کار بیاییم راهکارهای کم هزینه رو پیدا کنیم وسپس اقدام همگانی صورت پذیرد. ما میتوانیم».