انتشارات ققنوس

به مناسبت 345مین سالمرگ هابز
توماس هابز (۱۶۷۹-۱۵۸۸)، فیلسوف برجستۀ انگلیسی، را به‌حق می توان یکی از تأثیرگذارترین اندیشمندان فلسفی و سیاسی دوران مدرن دانست. او عمدتاً به واسطۀ کتاب مشهور خود، لویاتان، شناخته می‌شود که در آن نظریه‌ای جامع دربارۀ قدرت، طبیعت انسان و دولت ارائه می‌دهد. هابز در زمانه‌ای پرآشوب و پرتلاطم می‌زیست؛ جنگ داخلی انگلستان و بحران‌های سیاسی و مذهبیِ شدید، زمینه‌ای را فراهم کردند که او به تفکر دربارۀ نظم اجتماعی، اقتدار و رابطۀ میان فرد و دولت بپردازد.

طبیعت انسان: خودخواهی و عقلانیت
هابز با بینشی بدبینانه به طبیعت انسان می‌نگرد. به باور او، انسان‌ها ذاتاً خودخواه هستند و عمدتاً تحت تأثیر میل به بقا و لذت شخصی عمل می‌کنند. او معتقد است که در غیاب یک قدرت مرکزی و سازمان‌یافته، انسان‌ها در وضع طبیعی سکنی خواهند داشت؛ وضعی که در آن هیچ قانون یا دولتی وجود ندارد. زندگی انسان‌ها در وضع طبیعی به شدت رقابتی، بی‌ثبات و ناامن خواهد بود. در این وضع، هر انسان برای بقای خود دیگری را مورد حمله قرار می‌دهد، چرا که هیچ تضمینی برای امنیت وجود ندارد. او این وضع را به بیان معروفِ خود چنین توصیف می‌کند: «زندگی در وضع طبیعی، انفرادی، فقیرانه، ناخوشایند و کوتاه است.» بر اساس دیدگاه هابز، این خودخواهیِ ذاتی انسان‌ها می‌تواند به هرج‌ومرج و خشونتِ بی‌پایان بینجامد، مگر اینکه قدرتی فراتر از فرد، نظم را برقرار سازد. با این حال، هابز عقلانیت را نیز بخشی از طبیعت انسان می‌داند. او باور دارد که انسان‌ها می‌توانند از طریق عقل، خطرات زندگی در وضع طبیعی را تشخیص دهند و برای جلوگیری از این خطرات، به توافق برسند و نظم اجتماعی را برقرار کنند.

قرارداد اجتماعی: راه خروج از وضع طبیعی
هابز راه خروج از وضع طبیعی را قرارداد اجتماعی می‌داند. او استدلال می‌کند که انسان‌ها، برای گریز از خشونت و بی‌ثباتی، این تصمیم عاقلانه را می‌گیرند که بخشی از آزادی‌هایشان را واگذار کنند و برای ایجاد نظم، قدرت خویش را به یک مرجع عالی بسپارند. این مرجع عالی، که هابز آن را «لویاتان» می‌نامد، می‌تواند یک فرد (پادشاه) یا یک نهاد (دولت) باشد. هابز معتقد است که این قرارداد اجتماعی، مبنای مشروعیت دولت و قوانین است. از نظر او، دولت تنها زمانی می‌تواند قدرت مشروع داشته باشد که بر اساس این قرارداد شکل بگیرد. افراد جامعه، با قبول این قرارداد، به حاکمیت دولت تن می‌دهند و در عوض، دولت موظف است امنیت و نظم را برای آن‌ها تأمین کند.

لویاتان: قدرت مطلق دولت
یکی از ایده‌های کلیدی در فلسفۀ سیاسی هابز، لویاتان است. لویاتان به منزلۀ نماد دولت، موجودی قدرتمند و عظیم است که از توافق افراد جامعه به وجود می‌آید. هابز معتقد است که دولت باید قدرتی مطلق داشته باشد تا بتواند ثبات و امنیت را تضمین کند. او از این ایده دفاع می‌کند که در غیاب یک قدرت مطلق، هرج‌ومرج و خشونت حاکم خواهد شد. هابز به صراحت از قدرت مطلق حاکمیت دفاع می‌کند و معتقد است که مردم، پس از واگذاری قدرت به دولت، حق شورش یا بازپس‌گیری آن را ندارند. او بر این باور است که تنها یک دولت قدرتمند می‌تواند از فروپاشی اجتماعی جلوگیری کند. در عین حال، هابز تأکید می‌کند که این قدرت مطلق باید در خدمت تأمین امنیت و رفاه عمومی باشد، و در صورتی که دولت نتواند وظایف خود را انجام دهد، مشروعیت خود را از دست می‌دهد.

جدایی دین و سیاست
هابز در لویاتان به موضوع دین نیز می‌پردازد و استدلال می‌کند که دین باید تحت کنترل دولت قرار گیرد. او معتقد است که اختلافات مذهبی یکی از علل اصلی جنگ و هرج‌ومرج در جامعه است، و برای جلوگیری از این امر، دولت باید اقتدار نهایی در مسائل دینی را در دست داشته باشد. هابز با این دیدگاه، به نوعی جدایی دین از سیاست را مطرح می‌کند، اما این جدایی به معنای محدود کردن نقش دین در زندگی عمومی و سپردن کنترل آن به دولت است.

فلسفۀ هابز و تأثیر آن بر مدرنیته
فلسفه هابز، به‌ویژه نظریۀ قرارداد اجتماعی‌اش، تأثیر عمیقی بر متفکران پس از او داشته است. او یکی از نخستین فیلسوفانی بود که تلاش کرد سیاست را به شکلی علمی توضیح دهد. هابز پایه‌گذار سنتی در فلسفۀ سیاسی است که به جای تکیه بر مفاهیم اخلاقی یا مذهبی، بر واقعیت‌های روان‌شناسی انسان و منطق اجتماعی تمرکز دارد. هابز همچنین تأثیر زیادی بر فیلسوفان روشنگری، از جمله جان لاک، ژان ژاک روسو و ایمانوئل کانت، داشته است. هرچند بسیاری از این متفکران با ایده‌های هابز مخالفت کردند و نظریات متفاوتی درباره قرارداد اجتماعی و دولت ارائه دادند، اما نمی‌توان نقش هابز را در شکل‌گیری فلسفۀ سیاسی مدرن نادیده گرفت.

@qoqnoospub

2.0K viewsedited 17:29