چرا مفهوم ایدئولوژی در کتاب قدرت بی‌قدرتان امری منفی تلقی می‌شود؟

✍️حسین اکبری‌نسب

دلایل زیادی وجود دارد که هاول ایدئولوژی را امری منفی به‌حساب می‌آورد و اثرات آن را در پیش‌برد اهداف نظام‌های پساتوتالیتر مهم می‌داند. در این یادداشت کوتاه بعضی از این دلایل را برمی‌شماریم:
۱. ایدئولوژی معطوف به هدفی خاص است و برای رسیدن به آن هدف خاص، از هر روش و حربه‌ای ـ چه درست و چه نادرست ـ استفاده می‌کند. بنابراین، رسیدن به آن هدف، در عمل معیار قضاوت و ارزش‌گذاری بسیاری از امور می‌شود.
۲. ایدئولوژی گزینش‌گر است و از میان حقایق گوناگون در مورد یک امر، بخش دلخواهش را برمی‌گزیند و با بزرگ جلوه دادن آن، سعی می‌کند سایر بخش‌ها را به حاشیه رانده یا اصلاً نادیده بگیرد؛ این گزینش‌گری در همه‌ی عرصه‌ها رخ می‌دهد: از مذهب، هر آنچه که می‌خواهد را برمی‌گیرد؛ از فرهنگ، بخش‌های دلخواهش را گزینش می‌کند و بدتر از همه، از تاریخ فقط آنچه را که تمایل دارد و به کارش می‌آید، می‌بیند یا روایت می‌کند.
۳. ایدئولوژی حقیقت را تحریف می‌کند: هر جا که لازم باشد، اموری را برمی‌سازد و جعل می‌کند، به‌نام رخدادِ حقیقت تبلیغ می‌نماید و به نمایش می‌گذارد.
۴. ایدئولوژی به‌شدت وابسته به تبلیغ و نمایش است. بوق‌های تبلیغاتی بزرگی تدارک می‌بیند و تلاش می‌کند صدای رسای آن‌ها را به گوش جهان برساند و حتی اگر ممکن باشد، گوش جهان را کر کند تا صدای دیگری غیر از صدای او شنیده نشود.
۵. ایدئولوژی دیگری‌ستیز و دشمن‌تراش است. از دیگری‌ستیزی، تأیید خودش را مراد می‌کند و از دشمن‌تراشی، ترسی عمومی در دل همراهانش می‌افکند تا همواره ناچار باشند به او پناه بیاورند تا در امان باشند.
۶. ایدئولوژی یک دستگاه نشانه‌شناختی و سمبلیک برای خود تولید می‌کند و در درون این دستگاه، مفاهیم و اصطلاحات خاصی را خلق می‌کند و به گردش درمی‌آورد؛ این دستگاه نشانه‌شناختی بسته است و نشانه‌های آن مرتب تکرار می‌شوند و به هم ارجاع پیدا می‌کنند؛ مثلاً مفاهیمی مانند «مقاومت»، «مبارزه»، «فرودست»، «فرادست»، «مستضعف»، «مستکبر» و... مفاهیمی هستند که مرتب در نظام‌های ایدئولوژیک چپ، تکرار می‌شوند و مدام بر آن‌ها شرح نوشته می‌شود یا در بسط آن‌ها سخن سر داده می‌شود. این مفاهیم ممکن است در زندگی حقیقی، معانی جالب و جذابی داشته باشند اما در دستگاه نشانه‌شناختی ایدئولوژیک، جمود پیدا می‌کنند و فقط برای منظورهای خاصی به‌کار برده می‌شوند. بنابراین، ایدئولوژی در عمل سرچشمه‌ی جوشان زبان را می‌خشکاند و آن را به امری فاقد خلاقیت، با ظرفیت‌های معنایی اندک و بی‌خاصیت مبدل می‌سازد.
۷. ایدئولوژی سعی می‌کند خود را عمل‌گرا و متعهد معرفی کند؛ اما در حقیقت بر تعهداتی که تعریف می‌کند، نوعی آرمان‌گرایی واهی حاکم است که عملاً دستیابی به آن‌ها امکان‌پذیر نیست. بنابراین، مرتب تحقق وعده‌ها را به آینده موکول می‌کند و در نهایت دست به یک ظاهرسازی می‌زند. ظاهرسازی و فریب، در نهایت ایستگاه محتوم همه‌ی ایدئولوژی‌هاست. در این ایستگاه، همه‌ی نیروی ایدئولوژی‌ها در نهایت صرف نمایش‌های توخالی و عرض‌اندام‌های بیهوده می‌شود تا در نهایت، از فرط هزینه‌های بی‌بازگشت، کم می‌آورند و فرو می‌ریزند. بنابراین، ایستگاه ظاهرسازی، عملاً ایستگاه سقوط هم هست.
۸. هر ایدئولوژی تعدادی ایدئولوگ دارد که تلاش می‌کنند مفاهیم ایدئولوژیک را در حوزه‌های گوناگون مانند هنر، ادبیات، دین، فرهنگ و حتی حوزه‌ی زیست روزمره تولید و منتشر کنند.
۹. ایدئولوژی سعی می‌کند ساحت زندگی حقیقی را تصاحب کند و آن را ـ که پر از اتفاق، خلاقیت و تازگی است ـ به مناسک تعریف‌شده فروبکاهد. آن را پر از مرز و خط‌کشی نموده و بر اساس این مرزها و خط‌کشی‌ها، به دسته‌بندی‌های خودی و غیرخودی پرداخته و افراد خارج از مرزهای تعریف‌شده را به‌مثابه غریبه‌های ایدئولوژیک، نشانه‌گذاری کرده و در درون خاک خویش تبعید می‌گرداند؛ افراد زیادی در درون مرزهای ایدئولوژیک، تبعیدی محسوب می‌شوند و از بسیاری از منافع و آزادی‌ها محروم می‌گردند.
۱۰. ایدئولوژی فردیت‌کش و ضد خلاقیت است. ایدئولوژی تمایل دارد در وهله‌ی اول همه فکر نکنند، به روش خود عمل و حتی زندگی نکنند، بلکه با پذیرش دستورالعمل‌ها و آموزه‌های ایدئولوژیک، مطابق آن‌ها عمل کنند. بنابراین، توصیه‌ی اکید ایدئولوژی برای همگان تقلید است و اجرای بی‌چون‌وچرای دستورالعمل‌ها که عملاً ضد فردیت، خلاقیت و زندگی است.

ادامه در اسلایدها

نسخه شنیداری کتاب قدرت بی‌قدرتان را در سایت آموزشکده توانا بشنوید
https://www.tavaana.org/the_power_of_the_powerless/

#واتسلاو_هاول #ایدئولوژی #دیکتاتور #گفتگو_توانا

@Dialogue1402