چرا مفهوم ایدئولوژی در کتاب قدرت بی‌قدرتان امری منفی تلقی می‌شود؟

✍️حسین اکبری‌نسب

دلایل زیادی وجود دارد که هاول ایدئولوژی را امری منفی به‌حساب می‌آورد و اثرات آن را در پیش‌برد اهداف نظام‌های پساتوتالیتر مهم می‌داند. در این یادداشت کوتاه بعضی از این دلایل را برمی‌شماریم:
۱. ایدئولوژی معطوف به هدفی خاص است و برای رسیدن به آن هدف خاص، از هر روش و حربه‌ای ـ چه درست و چه نادرست ـ استفاده می‌کند. بنابراین، رسیدن به آن هدف، در عمل معیار قضاوت و ارزش‌گذاری بسیاری از امور می‌شود.
۲. ایدئولوژی گزینش‌گر است و از میان حقایق گوناگون در مورد یک امر، بخش دلخواهش را برمی‌گزیند و با بزرگ جلوه دادن آن، سعی می‌کند سایر بخش‌ها را به حاشیه رانده یا اصلاً نادیده بگیرد؛ این گزینش‌گری در همه‌ی عرصه‌ها رخ می‌دهد: از مذهب، هر آنچه که می‌خواهد را برمی‌گیرد؛ از فرهنگ، بخش‌های دلخواهش را گزینش می‌کند و بدتر از همه، از تاریخ فقط آنچه را که تمایل دارد و به کارش می‌آید، می‌بیند یا روایت می‌کند.
۳. ایدئولوژی حقیقت را تحریف می‌کند: هر جا که لازم باشد، اموری را برمی‌سازد و جعل می‌کند، به‌نام رخدادِ حقیقت تبلیغ می‌نماید و به نمایش می‌گذارد.
۴. ایدئولوژی به‌شدت وابسته به تبلیغ و نمایش است. بوق‌های تبلیغاتی بزرگی تدارک می‌بیند و تلاش می‌کند صدای رسای آن‌ها را به گوش جهان برساند و حتی اگر ممکن باشد، گوش جهان را کر کند تا صدای دیگری غیر از صدای او شنیده نشود.
۵. ایدئولوژی دیگری‌ستیز و دشمن‌تراش است. از دیگری‌ستیزی، تأیید خودش را مراد می‌کند و از دشمن‌تراشی، ترسی عمومی در دل همراهانش می‌افکند تا همواره ناچار باشند به او پناه بیاورند تا در امان باشند.
۶. ایدئولوژی یک دستگاه نشانه‌شناختی و سمبلیک برای خود تولید می‌کند و در درون این دستگاه، مفاهیم و اصطلاحات خاصی را خلق می‌کند و به گردش درمی‌آورد؛ این دستگاه نشانه‌شناختی بسته است و نشانه‌های آن مرتب تکرار می‌شوند و به هم ارجاع پیدا می‌کنند؛ مثلاً مفاهیمی مانند «مقاومت»، «مبارزه»، «فرودست»، «فرادست»، «مستضعف»، «مستکبر» و... مفاهیمی هستند که مرتب در نظام‌های ایدئولوژیک چپ، تکرار می‌شوند و مدام بر آن‌ها شرح نوشته می‌شود یا در بسط آن‌ها سخن سر داده می‌شود. این مفاهیم ممکن است در زندگی حقیقی، معانی جالب و جذابی داشته باشند اما در دستگاه نشانه‌شناختی ایدئولوژیک، جمود پیدا می‌کنند و فقط برای منظورهای خاصی به‌کار برده می‌شوند. بنابراین، ایدئولوژی در عمل سرچشمه‌ی جوشان زبان را می‌خشکاند و آن را به امری فاقد خلاقیت، با ظرفیت‌های معنایی اندک و بی‌خاصیت مبدل می‌سازد.
۷. ایدئولوژی سعی می‌کند خود را عمل‌گرا و متعهد معرفی کند؛ اما در حقیقت بر تعهداتی که تعریف می‌کند، نوعی آرمان‌گرایی واهی حاکم است که عملاً دستیابی به آن‌ها امکان‌پذیر نیست. بنابراین، مرتب تحقق وعده‌ها را به آینده موکول می‌کند و در نهایت دست به یک ظاهرسازی می‌زند. ظاهرسازی و فریب، در نهایت ایستگاه محتوم همه‌ی ایدئولوژی‌هاست. در این ایستگاه، همه‌ی نیروی ایدئولوژی‌ها در نهایت صرف نمایش‌های توخالی و عرض‌اندام‌های بیهوده می‌شود تا در نهایت، از فرط هزینه‌های بی‌بازگشت، کم می‌آورند و فرو می‌ریزند. بنابراین، ایستگاه ظاهرسازی، عملاً ایستگاه سقوط هم هست.
۸. هر ایدئولوژی تعدادی ایدئولوگ دارد که تلاش می‌کنند مفاهیم ایدئولوژیک را در حوزه‌های گوناگون مانند هنر، ادبیات، دین، فرهنگ و حتی حوزه‌ی زیست روزمره تولید و منتشر کنند.
۹. ایدئولوژی سعی می‌کند ساحت زندگی حقیقی را تصاحب کند و آن را ـ که پر از اتفاق، خلاقیت و تازگی است ـ به مناسک تعریف‌شده فروبکاهد. آن را پر از مرز و خط‌کشی نموده و بر اساس این مرزها و خط‌کشی‌ها، به دسته‌بندی‌های خودی و غیرخودی پرداخته و افراد خارج از مرزهای تعریف‌شده را به‌مثابه غریبه‌های ایدئولوژیک، نشانه‌گذاری کرده و در درون خاک خویش تبعید می‌گرداند؛ افراد زیادی در درون مرزهای ایدئولوژیک، تبعیدی محسوب می‌شوند و از بسیاری از منافع و آزادی‌ها محروم می‌گردند.
۱۰. ایدئولوژی فردیت‌کش و ضد خلاقیت است. ایدئولوژی تمایل دارد در وهله‌ی اول همه فکر نکنند، به روش خود عمل و حتی زندگی نکنند، بلکه با پذیرش دستورالعمل‌ها و آموزه‌های ایدئولوژیک، مطابق آن‌ها عمل کنند. بنابراین، توصیه‌ی اکید ایدئولوژی برای همگان تقلید است و اجرای بی‌چون‌وچرای دستورالعمل‌ها که عملاً ضد فردیت، خلاقیت و زندگی است.

ادامه در اسلایدها

نسخه شنیداری کتاب قدرت بی‌قدرتان را در سایت آموزشکده توانا بشنوید
https://www.tavaana.org/the_power_of_the_powerless/

#واتسلاو_هاول #ایدئولوژی #دیکتاتور #گفتگو_توانا

@Dialogue1402

از یک «نه» کوچک تا یک تحول بزرگ

تغییر واقعی، از پایین آغاز می‌شود

پیام همراهان

در کتاب ماندگار قدرت بی‌قدرتان، واتسلاو هاول با نگاهی عمیق و انسانی، بر این حقیقت ساده اما بنیادین تأکید می‌کند: تغییر پایدار اجتماعی و سیاسی نه از بالا، که از دل انسان‌ها و در بطن جامعه آغاز می‌شود. جمله‌ی «تغییر واقعی از پایین آغاز می‌شود» نه صرفاً یک شعار، بلکه لب سخن فلسفه‌ی مقاومت مدنی هاول است—فلسفه‌ای که قدرت واقعی را در انتخاب‌های اخلاقی، فردی و بی‌هیاهو می‌بیند.

به باور هاول، ساختارهای استبدادی فقط با زور و سرکوب تداوم نمی‌یابند؛ بلکه از تکرار روزمره‌ی دروغ‌ها، اطاعت بی‌چالش، و همراهی ناخواسته‌ی مردمی تغذیه می‌کنند که به ظاهر بی‌قدرت‌اند، اما در عمل ستون‌های پنهان نظام‌اند. هرگاه فردی تصمیم بگیرد با وجدان خویش زندگی کند، از تظاهر پرهیز نماید و حقیقت را—حتی در سکوت—پاس بدارد، گامی کوچک اما ویرانگر برای نظام سرکوب‌گر برمی‌دارد.

اما این مقاومت خاموش در زندگی واقعی چگونه معنا می‌یابد؟ در دل یک نظام تمامیت‌خواه چون جمهوری اسلامی ایران، چگونه می‌توان از «پایین» آغاز کرد؟ پاسخ، در انتخاب‌های کوچک اما آگاهانه‌ای‌ست که روزانه در زندگی شخصی و شغلی‌مان انجام می‌دهیم:

معلمی که در کلاس درس، به‌جای تبلیغ روایت رسمی نظام، تفکر انتقادی، گفت‌وگوی آزاد و ارزش‌های انسانی را آموزش می‌دهد. او شاید شعار سیاسی ندهد، اما بذر آگاهی را در ذهن نسل آینده می‌کارد.

نویسنده یا هنرمندی که به‌جای بازتولید کلیشه‌های حکومتی، از زندگی واقعی مردم، دردها، زیبایی‌ها و تناقض‌های جامعه روایت می‌کند؛ حتی اگر اثرش در گمنامی منتشر شود، پژواک آن تا عمق وجدان عمومی نفوذ می‌کند.

پزشک یا پرستاری که در نظامی تبعیض‌آمیز، بدون توجه به جنسیت، عقیده یا پوشش بیماران، صرفاً بر اساس کرامت انسانی با آن‌ها رفتار می‌کند. همین تصمیم ساده، انکار عملی گفتمان تفرقه و تفکیک است.

کارمندی که به‌رغم فشارها و عرف‌های نانوشته، از پذیرش رشوه یا دروغ در اسناد و فرایندها سر باز می‌زند. این نه گفتن به فساد، گرچه بی‌صداست، اما به افول مشروعیت سیستم یاری می‌رساند.

شهروندی معمولی که در جمع‌های خانوادگی یا شبکه‌های اجتماعی، از انتشار دروغ‌های حکومتی خودداری می‌کند و به روایت حقیقت پایبند می‌ماند. این انتخاب، هرچند بی‌سروصدا، بازتابی از شرافت انسانی‌ست.


هاول از «انقلاب درونی» سخن می‌گوید؛ انقلابی که با بازسازی درون انسان، با ایستادگی در برابر دروغ، و با کنش‌های کوچک اما اصیل آغاز می‌شود. او می‌نویسد: «حتی انسانی که در ظاهر بی‌قدرت است، اگر از دروغ گفتن و تظاهر پرهیز کند، یک عمل سیاسی انجام داده است.»

در جهانی که قدرت‌های بیرونی چیره‌اند و بسیاری از انسان‌ها خود را ناتوان و فرودست می‌پندارند، هاول یادآور می‌شود که قدرت حقیقی در درون هر فرد نهفته است. تحول واقعی، از لحظه‌ای آغاز می‌شود که فرد تصمیم می‌گیرد در راستی زندگی کند، نه در دروغ.
زمانی که صداقت، جایگزین ترس می‌شود، تغییر نیز آغاز شده است—آرام، آهسته، اما برگشت‌ناپذیر.

#مقاومت_مدنی #واتسلاو_هاول #نه_به_جمهوری_اسلامی #با_حقیقت_زندگی_کنیم #مسئولیت_فردی #یاری_مدنی_توانا

@Tavaana_TavaanaTech

«نظام پسا‌توتالیتر» یعنی چه؟ تفاوت آن با دیکتاتوری کلاسیک چیست؟

از ریش و انگشتر تا اطاعت پنهان

یکی از مفاهیم مهم کتاب قدرتِ بی‌قدرتان، «پسا‌توتالیتاریسم» و «نظام پسا‌توتالیتر» است.
این مفهوم مقداری ابهام‌آفرین است که قصد دارم در این پست، برای ابهام‌زدایی، کمی در مورد آن صحبت کنم.
✍️دکتر حسین اکبری‌نسب

هاول در یکی از بخش‌های ابتدایی کتاب، در مورد این نام‌گذاری صحبت می‌کند و اعتراف می‌کند که عبارت دقیقی نیست، اما ناچار است برای نام‌گذاری نظام حاکم بر کشورش در آن دوران، از آن استفاده کند تا تمایز آن نظام را با دیکتاتوری‌های کلاسیک مشخص نماید.
ابهامی که ایجاد می‌شود به‌خاطر واژه‌ی پُست است؛ یکی از معانی مرسوم آن «عبور و گذشتن» است که در این صورت، معنای کلی عبارت هاول «عبور از دیکتاتوری» خواهد بود.

هاول همان‌جا توضیح می‌دهد که منظورش القای این معنا نیست، چون آن جامعه هنوز از دیکتاتوری عبور نکرده است. بلکه منظور او «تفاوت» است: تفاوت با امری که هم‌زمان از آن عبور صورت نگرفته است.

بنابراین، نظام پسا‌توتالیتر متفاوت با نظام توتالیتر است، اما هنوز از آن عبور نکرده و آن را هم در دل خود دارد.

به‌عبارتی، نظام پسا‌توتالیتر، نوعی از توتالیتاریسم است که با توتالیتاریسم کلاسیک فرق‌هایی دارد.
در نظام توتالیتر، حاکمیت مبتنی بر زور و اجبار و اعمال مستقیم، واضح و آشکار قدرت است. اما در نظام پسا‌توتالیتر، لزوماً زور و اجبار اعمال نمی‌شود، بلکه بخش مهمی از سلطه از طریق ایدئولوژی و مشارکت افراد تحت سلطه در مناسک آن ایدئولوژی اعمال می‌شود.

نقطه‌ی عزیمت هاول در مورد ایدئولوژی، تعریف کارل مارکس است که ایدئولوژی را نوعی آگاهیِ کاذب تعریف می‌کند که کار آن، قلب حقیقت است!
از نظر مارکس، ایدئولوژی دروغ و توهمی بزرگ است که جای حقایق را می‌گیرد و به شکلی دردناک و فاجعه‌بار، باورپذیر است.

به‌نظر هاول، نظام پسا‌توتالیتر از باورپذیری ایدئولوژی و توهمات ایدئولوژیک استفاده می‌کند و مردمان تحت سلطه را با خود همراه می‌سازد.
مردم تحت سلطه با مشارکت در انواع مناسک ایدئولوژیک، چه در اشکال کارناوالی و تجمعی و نمایشی، چه در الفاظ زبانی و چه در به‌کارگیری تصاویر و انجام اداها و اطوار و حتی نوع لباس پوشیدن، عملاً آن ایدئولوژی را برمی‌سازند و سرپا نگه می‌دارند و از این طریق، سلطه‌ی آن نظام بر خود را تسهیل می‌کنند.

مثلاً گذاشتن ریش بلند توسط مردان و نامیدن آن به نام «محاسن»، دست کشیدن‌های گاه‌ و بی‌گاه بر این محاسن، یا پوشیدن پیراهن در وضعیتی که روی شلوار قرار گیرد، انداختن چند انگشتر با نگین‌های درشت در انگشتان دست، یا نوع یقه خاص و ادای الفاظ مرسوم مذهبی توسط اشخاص، در دهه‌های اول پس از انقلاب اسلامی، بخشی از همین مناسک ایدئولوژیک بودند.
هاول مجموعه‌ی این مناسک را یک پانارومای کامل توصیف می‌کند که قطعات آن توسط مردم تحت سلطه در اشکال گوناگون جورچین می‌شود.
مردم با مشارکت در ساختن لحظه‌به‌لحظه‌ی این پاناروما، اطاعت خود از نظام پسا‌توتالیتر را نشان می‌دهند و با آن همراه می‌شوند.

اصلاً نظام پسا‌توتالیتر، مجموعه‌ی همین مناسک و اداها و اطوار است، بعلاوه‌ی اهدافی که حاکمان برای آن در نظر گرفته‌اند؛ و هر جا که لازم باشد برای پیش بردن آن به زور هم متوسل می‌شوند.
اما واقعیت آن است که زور همین مناسک از زور قدرت قهری حاکمیت بیشتر است؛ چون تعداد آن‌ها عملاً بی‌شمار است (این مناسک عملاً همه‌جا و در هر لحظه هستند و آدم را وادار به مشارکت می‌کنند. هر جا که چشم باز کنی، حتی در رفتارهای شخصی و عادت‌شده‌ی آدم‌ها حضور دارند و تکرار می‌شوند.)
مجموعه‌ی این مناسک، در نهایت همان چنبره‌ی دروغ، ریا و تزویر است که مردم در آن گرفتار می‌شوند و خروج از آن زمانی دشوار می‌شود که حضور در این چنبره، از طرف نظام حاکم که کنترل سیستم اقتصادی را هم در دست دارد، با پاداش همراه می‌شود!
به شکلی که اطاعت و حضور در مناسک ایدئولوژیک، مساوی با تأمین منافع است و خروج از این چنبره و قرار گرفتن در دایره‌ی حقیقت، معادل از دست دادن منافع و چه‌بسا آغاز تنبیه‌های گوناگون است.

در نهایت، هاول این پیچیدگی سلطه را با اعمال مستقیم قدرت توسط دیکتاتوری‌های کلاسیک متفاوت می‌داند و بر این پیچیدگی، نام «نظام پسا‌توتالیتر» را می‌نهد و در پایان فایل سه، سعی می‌کند تفاوت‌های آن با نظام دیکتاتوری کلاسیک را بیان نماید.


#توتالیتتریسم #پساتوتالیتر #دیکتاتوری #استبداد_دینی #نظام_ایدئولوژیک #واتسلاو_هاول #حسین_اکبری_نسب #یاری_مدنی_توانا

@Tavaana_TavaanaTech