نمایش اقتدار یا بحران مشروعیت؟

خیام عباسی، جامعه‌شناس


رئیس‌جمهور اسلامی ایران، دکتر مسعود پزشکیان، چون در انتخاباتی بسته، دستوری و نمایشی به قدرت رسیده، تخصص پزشکی دارد و یا ممکن است با سواد دیپلماتیک آشنایی نداشته باشد، با رسانه‌های مخالف و اپوزیسیون با ادبیات خاصی حرف زده و آنها را «نامرد» خطاب کرده است. گرچه نام‌برده حدود سه دهه است در ساختار سیاسی ایران به عنوان وزیر و نماینده مجلس فعالیت و سابقه دارد.
این صحنه‌، تصویری غنی برای تحلیل جامعه‌شناختی ارائه می‌دهد و چندین لایه از پویایی‌های قدرت، مشروعیت، و ارتباطات را آشکار می‌سازد. در قلب این وضعیت، بحران مشروعیت قرار دارد. رئیس‌جمهوری که مسیر رسیدنش به قدرت، از نظر بخش قابل‌توجهی از جامعه یا ناظران بیرونی، فاقد رقابت واقعی و رضایت عمومی تلقی می‌شود، اغلب با چالشی عمیق در تثبیت اقتدارش روبرو است. فقدان مشروعیت مردمی یا دموکراتیک، گاهی منجر به اتکای بیشتر به مشروعیت سنتی (مانند انتصاب توسط نهادهای خاص) یا مشروعیت کاریزماتیک مبتنی بر نمایش قدرت می‌شود.
فقدان سواد دیپلماتیک و توسل به ادبیات کوچه‌بازاری در این چارچوب معنادار است. این رفتار می‌تواند چندین عملکرد داشته باشد. نخست، نشانه‌ای از ناامنی و ضعف است. رهبرانی که احساس می‌کنند پایه‌های قدرت‌شان سست است، ممکن است برای جبران این ضعف ادراک‌شده، به نمایش‌های پرخاش‌گرانه متوسل شوند. دوم، این ادبیات می‌تواند تلاشی عمدی برای ایجاد ارتباط با پایگاه خاصی از حامیان باشد، گروهی که ممکن است نخبگان سنتی یا رسانه‌های رسمی را بی‌ربط یا فاسد ببینند و زبان مردمی و خشن را نشانه‌ای از صداقت و نزدیکی به توده‌ها تفسیر کنند. این یک استراتژی قطب‌سازی عمدی است که «ما» (حامیان وفادار) را در مقابل «آنها» (دشمنان خارجی و داخلی) قرار می‌دهد.
خطاب کردن رسانه‌های مخالف و اپوزیسیون به عنوان نامرد بسیار گویا است. این اصطلاح بار جنسیتی و فرهنگی سنگینی دارد. در ساختارهای مردسالارانه، مردانگی اغلب با مفاهیمی مانند شجاعت، شرافت، وفاداری و قدرت گره خورده است. با نسبت دادن صفت «نامرد»، شخص رئیس‌جمهور سعی دارد مخالفان را نه فقط از نظر سیاسی، بلکه از نظر «هویت بنیادین و حیثیت ا
جتماعی» تخریب کند. این کار چند هدف دارد: بی‌اعتبارسازی عمیق مخالفان با قرار دادن آنها خارج از هنجارهای پذیرفته شده اجتماعی، تحریک احساسات و تعصبات بخشی از جامعه که به این هنجارها پای‌بند هستند، و ایجاد فضایی که هرگونه مخالفت را نه یک حق دموکراتیک، بلکه عملی ناجوانمردانه و خیانت‌آمیز جلوه دهد. این کار، شخصی‌سازی و اخلاقی‌سازی اختلاف سیاسی است که جای بحث ایدئولوژیک یا برنامه‌ای را با حمله به شخصیت و هویت می‌گیرد.
پیامدهای جامعه‌شناختی این رفتار گسترده است. این رفتار گفتمان فضای عمومی را تخریب می‌کند و گفت‌وگوی مدنی سازنده را غیرممکن می‌سازد. هم‌چنین خشونت کلامی را عادی‌سازی می‌کند و ممکن است راه را برای افزایش خشونت فیزیکی هموار سازد. این رویکرد به تشدید شکاف‌های اجتماعی و قطبی‌سازی بیشتر جامعه دامن می‌زند و اعتماد عمومی به نهادها و فرآیندهای سیاسی را بیشتر تضعیف می‌کند. در سطح بین‌المللی نیز این رفتار اعتبار و وجهه کشور را به شدت خدشه‌دار می‌سازد و آن را در انزوا قرار می‌دهد. با این حال، در کوتاه‌مدت، ممکن است برای بخشی از پایگاه حامی شخص رئیس‌جمهور، این رفتار به عنوان نمایش قدرت و عدم تساهل در برابر دشمنان تفسیر شود و وفاداری آنها را تقویت کند، هرچند این وفاداری لزوماً نه بر پایه مشروعیت دموکراتیک یا عملکرد مؤثر، بلکه بر اساس هویت‌سازی و دشمن‌تراشی استوار است. به طور خلاصه، این وضعیت نمونه‌ای بارز از تلاش یک رئیس‌جمهور با پایه‌های مشروعیت ضعیف برای حفظ کنترل از طریق استراتژی‌های قطبی‌سازی، تخریب مخالفان و جایگزینی دیپلماسی با پرخاشگری کلامی است؛ استراتژی‌هایی که پیامدهای مخربی برای ساختار اجتماعی و سیاسی جامعه به همراه دارد.

کانال تلگرام نگارنده
https://t.me/drabbasee

#پزشکیان #مشروعیت #یاری_مدنی_توانا

@Tavaana_TavaanaTech

اگر اعتراض کنید، نمی‌آیم!

از وکالت تا ولایت؛ وقتی نماینده، ارباب موکلان می‌شود

✍️خیام عباسی، جامعه‌شناس


غلامرصا تاجگردون نماینده گچساران که در انتخابات قبلی به دلیل تخلف انتخاباتی، اعتبارنامه‌اش توسط نمایندگان مجلس تأیید نشد و از مجلس اخراجش کردند، در یک جلسه با تعدادی از موکلین و منتقدان خود گفته است (نقل به مضمون): چرا اعتراض می‌کنید؟. اگر به اعتراض و انتقاد ادامه بدهید، رهای‌تان می‌کنم و در تهران می‌نشینم، کاری هم از دست‌تان برنمی‌آید چون نماینده هستم.


پارلمانی که تاجگردون عضو آن است، نتیجۀ تئوری‌پردازی‌های فیلسوفان غربی است و بعید است نام‌برده از مکانیزم آن و ضرورت پاسخگویی وکیل به موکلان آگاه باشد. اگر او با مکانیزمی کاملاً دموکراتیک انتخاب شده بود، همین چند جمله حق عزل او را به موکلانش می‌داد و موکلانش - حتا آن درصدی که به او رأی نداده‌اند- قادر بودند به راحتی، کرسی قرمز ِ پُر آب‌ونان را از زیر پای او بکشند. اما دریغا که... .

اما، فیلسوفانی چون روسو و لاک بر این اصل پای فشرده‌اند که قدرت سیاسی ریشه در حقوق انتخاباتی مردم دارد. نماینده، وکیل‌ِ موکلان است، نه ارباب آنان. موکل، وکیل را استخدام می‌کند تا کارهای او را انجام بدهد. این رابطه در ایران برعکس شده است. هنگامی که نماینده‌ای می‌گوید: «رهای‌تان می‌کنم و کاری نمی‌توانید بکنید چون نماینده هستم» در واقع خود را فراتر از مردم می‌نهد و رابطۀ عمودی ِ فرادست - فرودست را جای‌گزین رابطۀ افقی ِ خادم - موکل می‌کند. این سخن، مشروعیت نمایندگی را از اساس تخریب می‌کند.
حقِ اعتراض و نقد، خون جاری در رگ‌های دموکراسی است. جان استوارت میل در رساله‌ جاودان «دربارۀ آزادی» هشدار داده است که خاموش کردن صداهای مخالف، جامعه را به ورطۀ «استبداد خاموش» می‌کشاند. عبارت «اعتراض می‌کنید» نه‌تنها حق مردم را تحقیر می‌کند، بلکه خطر تبدیل نمایندگی به پدرسالاری سیاسی را آشکار می‌سازد. نماینده‌ای که نقد و اعتراض را با تهدید پاسخ می‌دهد، گویی خود را «پدر و دانای کل جامعه» می‌پندارد. 
البته چنین آدمی حتا مصونیت پارلمانی را هم درک نکرده است. مصونیت پارلمانی، حربه‌ای برای دفاع از استقلال نهاد قانون‌گذاری در برابر فشارهای بیرونی است. این دیدگاه را منتسکیو، نظریه‌پرداز تفکیک قوا نوشته است. اما هنگامی که نماینده‌ای با تکیه بر این مصونیت فریاد می‌زند:‌«کاری از دست‌تان برنمی‌آید»،‌ این امتیاز را به سلاحی برای مصونیت از پاسخگویی بدل می‌کند. این همان فساد نهادی است که ارسطو نسبت به آن هشدار داده است؛ یعنی تبدیل دموکراسی به اولیگارشی خودکامه.
هابرماس و دیگر نظریه‌پردازان دموکراسی ِ گفت‌وگومحور تأکید دارند که مشروعیت نهادها در گرو دادوستد پیوسته با ارادۀ مردم است. اعلام «در تهران می‌نشینم» و تهدید به ترک مسئولیت، نشان‌دهندۀ گسست ارادۀ نماینده از ارادۀ موکلان است. این سخن، آشکارا می‌گوید نفع شخصی یا موقعیت من بر خدمت به شما ارجحیت دارد. 
حتی ادموند برک که از استقلال رأی نماینده دفاع می‌کرد، هرگز حق تحقیر مردم یا انکار پاسخگویی را مجاز نمی‌شمرد. آنچه این جا رخ داده، سقوط از اخلاق نمایندگی به ورطۀ نخوت قدرت است. نماینده‌ای که تهدید به «رها کردن» مردم می‌کند، گویی نمایندگی را ملک شخصی خود می‌پندارد، نه امانتی عمومی.
این سخن، سه زنگ‌خطر بزرگ را به صدا درمی‌آورد: 
اول، فراموشی ریشه‌های مردمی قدرت (روسو)؛
دوم،  تبدیل نقد به «تهدید» (نفی آزادی بیان میل)؛
و سوم، سوءاستفاده از نهادهای دموکراتیک برای تثبیت بی‌مسئولیتی (ارسطو). 

همان‌گونه که روسو هشدار داد قدرتی که از مردم برمی‌خیزد، اگر در خدمت مردم نباشد، مشروعیت خود را می‌کُشد.
این نماینده، با گفتارش، نه‌تنها مشروعیت خودش را خدشه‌دار کرده، بلکه خطر بی‌اعتمادی به نهاد نمایندگی را نیز دامن زده است.
این‌که کدام‌یک از نهادها و سازمان‌های حکومتی در نبود حق عزل مردم، از این نماینده پاسخ و توضیح بخواهند، در اصول اساسی و حقوق سیاسی مردم غایب است. در واقع برای چنین نماینده‌ای هم روشن است که ارکان حکومت از او توضیح نمی‌خواهند. هرچه هست، حتا رنگ ظاهری هم از سیستم انتخاباتی در ایران باقی نمانده است. اگرنه چنین افرادی، نمایندگی مردم را در لیست آرزوهای‌شان می‌نوشتند.


آن‌چه خواندید یادداشت تحلیلی خیام عباسی (جامعه‌شناس) است که در کانال تلگرامی‌اش (شرنگ) منتشر شده است.

#مشروعیت #بحران_مشروعیت #دموکراسی #مسئولیت #شفافیت #قدرت #نمایندگی #پاسخگویی #استبداد #یاری_مدنی_توانا

@Tavaana_TavaanaTech

‌
حاکمیت و بحران دائمی
تداوم وضعیت استثنایی در جمهوری اسلامی از منظر جورجو آگامبن


جورجو آگامبن، فیلسوف معاصر ایتالیایی، در ادامه‌ اندیشه‌های فوکو و والتر بنیامین، مفهوم «وضعیت استثنایی» را به‌عنوان یکی از سازوکارهای اصلی قدرت در جهان امروز تحلیل می‌کند.

از نظر او، حاکمان با اعلام شرایط اضطراری، قانون را موقتاً تعلیق می‌کنند تا از آن محافظت کنند، اما همین تعلیق موقتی به‌تدریج به یک وضعیت دائمی بدل می‌شود.

در چنین ساختاری، قدرت سیاسی نه از قانون و رضایت عمومی، بلکه از استمرار بحران و اضطراب تغذیه می‌کند؛ شهروندان در ظاهر درون قانون‌اند، اما در عمل از حقوق حقیقی خویش تهی می‌شوند.

در جمهوری اسلامی ایران، از آغاز انقلاب تا امروز، حکومت به‌طور مداوم خود را در وضعیت استثنایی بازتولید کرده است.

از «جنگ تحمیلی» تا «نفوذ فرهنگی»، از «فتنه» تا «جنگ نرم» و از «بحران حجاب» تا «تحریم اقتصادی»، گفتمان رسمی همواره بر وجود خطری عظیم و دشمنی دائمی تأکید کرده است.

این استمرار بحران، امکان تعلیق قانون، محدودسازی آزادی‌ها و گسترش حوزه‌های نظارتی را فراهم آورده و مشروعیتی موقت اما همیشگی برای اقتدار سیاسی ایجاد کرده است.

در چنین شرایطی، همان‌گونه که آگامبن می‌گوید، «زندگی برهنه» جایگزین «زندگی سیاسی» می‌شود؛ یعنی انسان‌ها صرفاً در مقام موجودات زیستی و قابل کنترل حضور دارند، نه در مقام شهروندانی با حق مشارکت. سیاست به مدیریت بدن‌ها، پوشش، رفتار و حتی احساسات مردم تقلیل می‌یابد، و دولت در قالب زیست‌سیاستی فراگیر، تا عمق زندگی خصوصی نفوذ می‌کند.

بحران به‌جای آنکه وضعیتی موقت باشد، به شیوۀ حکومت‌ورزی بدل شده است.

در نتیجه، حکومت ایران را می‌توان نمونه‌ای گویا از آن دانست که چگونه «وضعیت استثنایی» به وضعیت عادی بدل می‌شود. در اینجا، استثنا قاعده است و بحران نه تهدیدی برای نظام، بلکه منبع تداوم آن است.

آگامبن در تحلیل خود هشدار می‌دهد که چنین جوامعی به‌تدریج به اردوگاهی نامرئی تبدیل می‌شوند؛ جایی که مردم زنده‌اند، اما حضورشان از معنا و کنش سیاسی تهی شده است.

#جورجو_آگامبن #آگامبن #وضعیت_استثنایی #بحران #مشروعیت #حکومت_ایدئولوژیک #دیگرستیزی #گفتگو_توانا

@Dialogue1402