ایدئولوژی و دگماتیسم:
زندان ذهن و خطر سیاست

✍️ قربان عباسی


سیاست، در ذات خویش، میدان پرسش و گفت‌وگوست؛ عرصهٔ تکثر آرا و تضارب افکار. اما ایدئولوژی و دگماتیسم، این دو بلای مزمن سیاست، از همان آغاز با روح آزاداندیشی و شکاکیت فلسفی در ستیز بوده‌اند. ایدئولوژی به ظاهر ابزاری برای فهم و تبیین جهان است، اما در عمل اغلب بدل به زندانی می‌شود که انسان را از واقعیت‌ها محروم و او را بردهٔ چارچوب‌های خشک و ازپیش‌تعریف‌شده می‌کند. دگماتیسم، همزاد ایدئولوژی، از دل آن زاده می‌شود؛ همان تعصبِ کور و ایمانِ بی‌چون‌وچرایی که هر امکانی برای اندیشیدن، پرسیدن و اصلاح را نابود می‌کند.

ایدئولوژی خطرناک است زیرا به آدمی وعدهٔ رستگاری می‌دهد و در ازای آن آزادی تفکر را از او می‌گیرد. به انسان می‌آموزد که به جای جست‌وجوی حقیقت، به تکرار شعارها بسنده کند. به جای درک پیچیدگی‌ها، به دوگانه‌سازی‌های کودکانه دل ببندد: ما/آن‌ها، خیر/شر، حق/باطل. در منطق ایدئولوژی، جهان جای پرسش نیست؛ جای پیروی است. و این درست خلاف ذات سیاست، که باید میدان گشایش افق‌ها و چالش وضع موجود باشد. فیلسوفان از افلاطون تا آرنت بارها هشدار داده‌اند که هر زمان اندیشیدن متوقف شود و کلیشه‌ها بر ذهن حاکم شوند، سیاست از وظیفهٔ خود که حفظ انسان به عنوان یک موجود آزاد است، منحرف خواهد شد.

ایدئولوژی و دگماتیسم، فارغ از جهت‌گیری‌های چپ و راست، دین و دنیا، شرق و غرب، یک بیماری مشترک‌اند: بیماری فروبستن ذهن و قلب. در دنیای معاصر، ما شاهدیم که مردمان، گویی در یک خواب جمعی، خود را به دست روایت‌های کلان می‌سپارند و هیچ تردیدی به دل راه نمی‌دهند. این همان «توتالیتاریسم ذهنی» است که هانا آرنت از آن سخن می‌گوید: وقتی آدمیان دیگر از خود سؤال نمی‌کنند، وقتی دیگر قادر به دیدن انسانیت دشمنان و کاستی دوستان نیستند، وقتی حقیقت را قربانی وفاداری می‌کنند، آنگاه سیاست بدل به ماشین خشونت و سرکوب می‌شود.

فلسفهٔ سیاسی اما از ما می‌خواهد که به گونه‌ای دیگر بیندیشیم: در برابر هر آموزه‌ای شک کنیم، هیچ حقیقتی را مطلق نپنداریم، هیچ شعاری را بی‌تحلیل نپذیریم. سقراط به ما یاد داد که فضیلت، در جست‌وجوی حقیقت است، نه در مالکیت آن. کانت هشدار داد که «جرئت اندیشیدن داشته باش!» و امروز، این هشدار بیش از هر زمان دیگری ضرورت دارد. چراکه ایدئولوژی‌ها، چه در پوشش مذهب و اخلاق، چه در نقاب علم و ترقی، همچنان می‌کوشند ذهن‌های ما را تسخیر کنند.

اندیشیدن دشوار است؛ تردید کردن، حتی دردناک است. اما بدترین بیماری سیاست، آن است که انسان به جایی برسد که دیگر نپرسد، دیگر به بدیل‌ها نیندیشد و در خود نیروی نه گفتن نیابد. دگماتیسم، حتی اگر با شعار عدالت و آزادی ظاهر شود، دشمن این دو است، چون نقدپذیر نیست، چون خود را عین حقیقت می‌داند و دیگران را خطاکار و دشمن.

هر کس که دغدغهٔ آزادی و کرامت انسان دارد، باید همواره آمادهٔ نقد هر باور و ایدئولوژی‌ای باشد—حتی آن باورهایی که روزی مایهٔ امید و الهام بوده‌اند. آزادی سیاسی از آزادی اندیشه آغاز می‌شود. و آزادی اندیشه تنها آنگاه معنا دارد که جرئت کنیم با تردید، با پرسش، با شک، حتی به مقدس‌ترین باورهای خود بنگریم. این وظیفهٔ هر شهروند و هر اندیشمند است: برهم‌زدن خوابِ دگم‌ها و گشودن روزنی به افق‌های تازه.

#ایدئولوژی #دگماتیسم #کرامت_انسانی #گفتگو_توانا

@Dialogue1402

چرا مفهوم ایدئولوژی در کتاب قدرت بی‌قدرتان امری منفی تلقی می‌شود؟

✍️حسین اکبری‌نسب

دلایل زیادی وجود دارد که هاول ایدئولوژی را امری منفی به‌حساب می‌آورد و اثرات آن را در پیش‌برد اهداف نظام‌های پساتوتالیتر مهم می‌داند. در این یادداشت کوتاه بعضی از این دلایل را برمی‌شماریم:
۱. ایدئولوژی معطوف به هدفی خاص است و برای رسیدن به آن هدف خاص، از هر روش و حربه‌ای ـ چه درست و چه نادرست ـ استفاده می‌کند. بنابراین، رسیدن به آن هدف، در عمل معیار قضاوت و ارزش‌گذاری بسیاری از امور می‌شود.
۲. ایدئولوژی گزینش‌گر است و از میان حقایق گوناگون در مورد یک امر، بخش دلخواهش را برمی‌گزیند و با بزرگ جلوه دادن آن، سعی می‌کند سایر بخش‌ها را به حاشیه رانده یا اصلاً نادیده بگیرد؛ این گزینش‌گری در همه‌ی عرصه‌ها رخ می‌دهد: از مذهب، هر آنچه که می‌خواهد را برمی‌گیرد؛ از فرهنگ، بخش‌های دلخواهش را گزینش می‌کند و بدتر از همه، از تاریخ فقط آنچه را که تمایل دارد و به کارش می‌آید، می‌بیند یا روایت می‌کند.
۳. ایدئولوژی حقیقت را تحریف می‌کند: هر جا که لازم باشد، اموری را برمی‌سازد و جعل می‌کند، به‌نام رخدادِ حقیقت تبلیغ می‌نماید و به نمایش می‌گذارد.
۴. ایدئولوژی به‌شدت وابسته به تبلیغ و نمایش است. بوق‌های تبلیغاتی بزرگی تدارک می‌بیند و تلاش می‌کند صدای رسای آن‌ها را به گوش جهان برساند و حتی اگر ممکن باشد، گوش جهان را کر کند تا صدای دیگری غیر از صدای او شنیده نشود.
۵. ایدئولوژی دیگری‌ستیز و دشمن‌تراش است. از دیگری‌ستیزی، تأیید خودش را مراد می‌کند و از دشمن‌تراشی، ترسی عمومی در دل همراهانش می‌افکند تا همواره ناچار باشند به او پناه بیاورند تا در امان باشند.
۶. ایدئولوژی یک دستگاه نشانه‌شناختی و سمبلیک برای خود تولید می‌کند و در درون این دستگاه، مفاهیم و اصطلاحات خاصی را خلق می‌کند و به گردش درمی‌آورد؛ این دستگاه نشانه‌شناختی بسته است و نشانه‌های آن مرتب تکرار می‌شوند و به هم ارجاع پیدا می‌کنند؛ مثلاً مفاهیمی مانند «مقاومت»، «مبارزه»، «فرودست»، «فرادست»، «مستضعف»، «مستکبر» و... مفاهیمی هستند که مرتب در نظام‌های ایدئولوژیک چپ، تکرار می‌شوند و مدام بر آن‌ها شرح نوشته می‌شود یا در بسط آن‌ها سخن سر داده می‌شود. این مفاهیم ممکن است در زندگی حقیقی، معانی جالب و جذابی داشته باشند اما در دستگاه نشانه‌شناختی ایدئولوژیک، جمود پیدا می‌کنند و فقط برای منظورهای خاصی به‌کار برده می‌شوند. بنابراین، ایدئولوژی در عمل سرچشمه‌ی جوشان زبان را می‌خشکاند و آن را به امری فاقد خلاقیت، با ظرفیت‌های معنایی اندک و بی‌خاصیت مبدل می‌سازد.
۷. ایدئولوژی سعی می‌کند خود را عمل‌گرا و متعهد معرفی کند؛ اما در حقیقت بر تعهداتی که تعریف می‌کند، نوعی آرمان‌گرایی واهی حاکم است که عملاً دستیابی به آن‌ها امکان‌پذیر نیست. بنابراین، مرتب تحقق وعده‌ها را به آینده موکول می‌کند و در نهایت دست به یک ظاهرسازی می‌زند. ظاهرسازی و فریب، در نهایت ایستگاه محتوم همه‌ی ایدئولوژی‌هاست. در این ایستگاه، همه‌ی نیروی ایدئولوژی‌ها در نهایت صرف نمایش‌های توخالی و عرض‌اندام‌های بیهوده می‌شود تا در نهایت، از فرط هزینه‌های بی‌بازگشت، کم می‌آورند و فرو می‌ریزند. بنابراین، ایستگاه ظاهرسازی، عملاً ایستگاه سقوط هم هست.
۸. هر ایدئولوژی تعدادی ایدئولوگ دارد که تلاش می‌کنند مفاهیم ایدئولوژیک را در حوزه‌های گوناگون مانند هنر، ادبیات، دین، فرهنگ و حتی حوزه‌ی زیست روزمره تولید و منتشر کنند.
۹. ایدئولوژی سعی می‌کند ساحت زندگی حقیقی را تصاحب کند و آن را ـ که پر از اتفاق، خلاقیت و تازگی است ـ به مناسک تعریف‌شده فروبکاهد. آن را پر از مرز و خط‌کشی نموده و بر اساس این مرزها و خط‌کشی‌ها، به دسته‌بندی‌های خودی و غیرخودی پرداخته و افراد خارج از مرزهای تعریف‌شده را به‌مثابه غریبه‌های ایدئولوژیک، نشانه‌گذاری کرده و در درون خاک خویش تبعید می‌گرداند؛ افراد زیادی در درون مرزهای ایدئولوژیک، تبعیدی محسوب می‌شوند و از بسیاری از منافع و آزادی‌ها محروم می‌گردند.
۱۰. ایدئولوژی فردیت‌کش و ضد خلاقیت است. ایدئولوژی تمایل دارد در وهله‌ی اول همه فکر نکنند، به روش خود عمل و حتی زندگی نکنند، بلکه با پذیرش دستورالعمل‌ها و آموزه‌های ایدئولوژیک، مطابق آن‌ها عمل کنند. بنابراین، توصیه‌ی اکید ایدئولوژی برای همگان تقلید است و اجرای بی‌چون‌وچرای دستورالعمل‌ها که عملاً ضد فردیت، خلاقیت و زندگی است.

ادامه در اسلایدها

نسخه شنیداری کتاب قدرت بی‌قدرتان را در سایت آموزشکده توانا بشنوید
https://www.tavaana.org/the_power_of_the_powerless/

#واتسلاو_هاول #ایدئولوژی #دیکتاتور #گفتگو_توانا

@Dialogue1402

🔹 ایدئولوژی به‌مثابه ابزاری برای شستشوی مغزی!

پیام همراهان

کارل مارکس در تحلیل ساختارهای قدرت، ایدئولوژی را نه ابزار آگاهی، بلکه سازوکار آگاهی کاذب می‌دانست. از نظر او، طبقه‌ی حاکم با تحمیل ارزش‌ها و باورهای خود بر کل جامعه، این توهم را پدید می‌آورد که وضع موجود طبیعی، اخلاقی و غیرقابل تغییر است. این آگاهی کاذب، عاملی است که موجب می‌شود فرودستان، نه تنها علیه ستم سر برندارند، بلکه خود به بازتولید آن کمک کنند.

نظام‌های توتالیتر قرن بیستم، از جمله فاشیسم، استالینیسم و حکومت‌های دینی، بسیار خوب آموختند که سلطه‌ی پایدار، تنها با سرکوب فیزیکی ممکن نیست؛ بلکه مهندسی ذهن و تسخیر آگاهی مردم، کارآمدترین ابزار سلطه است. در این میان، جمهوری اسلامی ایران یکی از نمونه‌های برجسته بهره‌برداری سازمان‌یافته از ایدئولوژی در چارچوب دینی‌ـ‌سیاسی است.

بیایید ببینیم این بهره‌برداری چگونه و در چه سطوحی رخ می‌دهد:

۱. قدسی‌سازی قدرت سیاسی

در جمهوری اسلامی، نهاد ولایت فقیه به‌عنوان امتداد اراده‌ی الهی معرفی می‌شود. انتقاد از این ساختار، نه صرفاً مخالفت سیاسی، بلکه عدول از دین و اخلاق تلقی می‌شود. این مکانیسم، قدرت را فراتر از نقد قرار می‌دهد و با پیوند زدن میان مشروعیت الهی و اقتدار سیاسی، امکان هرگونه مقاومت مدنی را از درون سرکوب می‌کند.

۲. ساختن دشمن‌های دائمی و بازتولید ترس

از آغاز انقلاب تاکنون، گفتمان رسمی جمهوری اسلامی همواره بر دشمنانی چون «آمریکا»، «صهیونیسم»، «فتنه‌گران» و «جریان نفوذ» تأکید داشته است. این سازوکار، دو کارکرد اساسی دارد: نخست، انحراف توجه مردم از مسائل داخلی؛ دوم، بسیج روانی جامعه در اطراف قدرت. در چنین فضایی، حاکمیت خود را «سنگر مقاومت» در برابر تهدیدات معرفی می‌کند، و خواسته‌های اصلاح‌طلبانه، به‌سادگی در هیاهوی «دشمن» گم می‌شوند.

۳. استفاده از رسانه و آموزش برای تولید شبه آگاهی

رسانه‌های رسمی، نظام آموزشی، و تبلیغات دینی، به‌شکلی سیستماتیک در خدمت بازتولید گفتمان ایدئولوژیک قرار گرفته‌اند. کودکان از نخستین سال‌های تحصیل با مفاهیمی چون «شهادت»، «انتظار»، «استکبارستیزی» و «ولایت» مواجه می‌شوند. هدف، شکل دادن به ذهنیتی است که با نظم موجود نه‌تنها سازگار، بلکه همدل و وفادار باشد.

۴. معنابخشی ایدئولوژیک به فقر و سختی

نظام ایدئولوژیک جمهوری اسلامی، با بهره‌گیری از مفاهیم دینی مانند «زهد»، «صبر» و «جهاد»، تلاش می‌کند فقر و محرومیت را نه به‌عنوان پیامد سیاست‌های غلط، بلکه به‌عنوان امتحان الهی یا فضیلتی معنوی بازنمایی کند. در چنین دستگاهی، عدالت اجتماعی به تعویق می‌افتد و اعتراض به شرایط معیشتی، نوعی ناسپاسی تلقی می‌شود.

۵. وعده‌دادن رستگاری آینده برای توجیه رنج اکنون

یکی از مؤثرترین ابزارهای ایدئولوژیک نظام، ارجاع مداوم به ظهور منجی (امام زمان) و «عدالت موعود» است. این گفتمان، وضع ناعادلانه‌ی موجود را گذرا و مقدمه‌ای بر تحقق آرمان‌شهر دینی می‌نمایاند. نتیجه آن است که مردم، به جای اقدام برای تغییر، به انتظار و تسلیم سوق داده می‌شوند.

🔚 جمع‌بندی

جمهوری اسلامی از ایدئولوژی، نه صرفاً به عنوان مجموعه‌ای از باورهای دینی، بلکه به‌عنوان سازوکار حفظ قدرت بهره می‌گیرد. در این نظام، ایدئولوژی همچون پرده‌ای ضخیم، واقعیت‌های تلخ اجتماعی، سیاسی و اقتصادی را می‌پوشاند، و مردم را به پذیرش داوطلبانه سلطه سوق می‌دهد. این همان چیزی است که مارکس، با صراحت تمام، آگاهی کاذب می‌نامید؛ آگاهی‌ای که نه آگاه می‌کند، بلکه در خدمت تداوم ناآگاهی است.

#ایدئولوژی #حکومت_فقهی #قدسی سازی #دیگری_ستیزی #گفتگو_توانا

@Dialigue1402

‌
انحصار حقیقت و خشونت فکری؛
بنیاد خشونت سیاسی در جمهوری اسلامی

در جوامع آزاد، اصل بر این است که انسان‌ها می‌توانند درباره‌ی مسائل گوناگون اختلاف‌نظر داشته باشند و همچنان در کنار یکدیگر زندگی کنند. این همان روحیه‌ی «بیاییم توافق کنیم که اختلاف‌نظر داشته باشیم» است؛ اصلی که بر گفت‌وگو، رواداری و احترام متقابل استوار است. اما در جمهوری اسلامی، چنین اصلی هیچ جایگاهی ندارد. حاکمیت خود را مالک حقیقت مطلق می‌داند و هر صدای متفاوت را با برچسب «ضد انقلاب»، «مرتد» یا «مفسد فی‌الارض» سرکوب می‌کند.

از همان آغاز، انحصار حقیقت به سیاست رسمی جمهوری اسلامی بدل شد و خشونت فکری را به ستون اصلی قدرت آن تبدیل کرد. سانسور کتاب‌ها و رسانه‌ها، محروم‌کردن استادان و دانشجویان منتقد، انحلال انجمن‌های مستقل و برخورد خشن با جنبش «زن، زندگی، آزادی» تنها نمونه‌هایی از این سیاست‌اند. در این نظام، آزادی بیان و حق انتخاب نه حقی انسانی، بلکه تهدیدی علیه بقای حاکمیت به حساب می‌آید.

پیامد این انحصار، جامعه‌ای گرفتار ریا و دوگانگی است. بسیاری از شهروندان ناچارند در ظاهر تبعیت کنند، در حالی که در خلوت، اندیشه و سبک زندگی دیگری دارند. چنین اجبار و سرکوبی نه ایمان می‌آورد و نه مشروعیت؛ بلکه تنها به گسترش بی‌اعتمادی، خشم و فاصله‌ی روزافزون میان مردم و حاکمان می‌انجامد.

اصل «agree to disagree» در حقیقت راهی برای همزیستی در دل تنوع است. اما جمهوری اسلامی دقیقاً در نقطه‌ی مقابل آن ایستاده: با ادعای مالکیت حقیقت، بر یکسان‌سازی اجباری و تحمیل ایدئولوژی تکیه می‌کند. همین خشونت فکری است که زمینه‌ی خشونت سیاسی و اجتماعی گسترده‌تر را فراهم کرده و سرکوب را به ابزار دائمی بقا بدل ساخته است.

تا زمانی که این انحصار حقیقت ادامه دارد، نه جامعه به آرامش خواهد رسید و نه حکومت به ثبات. آینده‌ای انسانی تنها زمانی ممکن است که حق اختلاف به رسمیت شناخته شود و شهروندان بتوانند بی‌هراس از سانسور و سرکوب، آزادانه بیندیشند و زندگی کنند.

#ایدئولوژی #حقیقت #توافق #گفتگو_توانا

@Tavaana_TavaanaTech