دین، باید اخلاقی شود یا اخلاق، دینی؟
از اطاعت تا خودآیینی: مسیر اخلاقی شدن دین در فلسفه کانت

پیام همراهان

بحث کانت درباره نسبت دین و اخلاق نه تلاشی برای نفی دین است و نه طرح بدیلی برای معنویت‌گریزی؛ بلکه کوشش او برای تعیین جایگاه مناسب دین در چارچوب عقل عملی است. کانت معتقد بود که اخلاق با تکیه بر خودآیینی، عقلانیت و اصل کرامت انسانی بنیانی مستقل دارد؛ بنابراین نمی‌توان آن را مشتق یا وابسته به فرمان دینی دانست. اخلاق، اگر قرار باشد جهان‌شمول باشد، باید بر اصولی استوار شود که هر انسان عاقل بتواند آن‌ها را بدون اتکا به مرجع بیرونی بپذیرد. از این‌رو، کانت هشدار می‌دهد که دینی کردن اخلاق ممکن است آن را به اطاعت‌پذیری، جزم‌اندیشی یا وابستگی به اقتدار بیرونی تقلیل دهد.
اما این استقلال اخلاق به معنای بی‌نیازی کامل از دین نیست. کانت به‌روشنی نشان می‌دهد که دین، در صورتی که «اخلاقی شود»، می‌تواند نقشی مهم در تقویت انگیزش اخلاقی و فراهم کردن افقی معنوی برای تلاش انسان ایفا کند. دینِ اخلاقی دینی است که اصول خود را با قانون اخلاق هماهنگ می‌سازد، نه آنکه اخلاق را تابع مناسک، هویت‌های خاص یا ادعاهای انحصارگرایانه کند. در این معنا، دین نه رقیب اخلاق که «پشتیبان» آن است؛ اما تنها در صورتی که از صورت‌بندی‌های اقتدارگرایانه و فرقه‌ای فاصله گیرد.
کانت به‌جای آنکه دین را منبع فرمان‌های اخلاقی بداند، آن را نوعی پشتوانه معنوی و منبع امید می‌داند که نشان می‌دهد کوشش اخلاقی انسان بیهوده نیست و جهان می‌تواند با عدالت و معنا سازگار باشد. آموزه‌هایی مانند پیش‌فرض وجود خدا، جاودانگی نفس یا عدالت نهایی، در نظر او فرضیات عملی‌اند؛ نه گزاره‌هایی تجربی یا الزاماً فرقه‌ای. این آموزه‌ها زمانی ارزشمندند که به رشد خودآیینی، مسئولیت اخلاقی و انسان‌دوستی کمک کنند. اگر دینی به تعصب، تبعیض یا نفی تکثر بینجامد، از دید کانت صورتِ نادرست—و حتی غیرضروری—دین است.
متأسفانه در برخی نظام‌های دینی معاصر، از جمله جمهوری اسلامی ایران، استقلال اخلاق از دین به رسمیت شناخته نمی‌شود و پیام تلویحی این گفتمان آن است که کسی که دیندار نیست، اخلاقی هم نیست. بسیاری از نظریه‌پردازان اسلام‌گرا، از جمله مرتضی مطهری که از بنیان‌گذاران فکری جمهوری اسلامی به شمار می‌رود، اخلاق را بدون مرجع دینی ناممکن می‌دانند. چنین استبداد دینی، دقیقاً خلاف مسیر کانتی است: اخلاق را از خودآیینی و عقل مستقل تهی می‌کند و اطاعت دینی را جایگزین وجدان و کرامت انسانی می‌سازد.
به‌این‌ترتیب، پرسش «دین باید اخلاقی شود یا اخلاق دینی؟» با رویکرد کانت پاسخی روشن می‌یابد: اخلاق، مستقل و اصل است؛ دین، اگر بخواهد معنادار و رهایی‌بخش باشد، باید با این اخلاق آزادانه و جهان‌شمول سازگار گردد.


#دین #اخلاق #کانت #گفتگو_توانا

@Dialogue1402